Katuni predstavljaju kulturno istorijsko nasleđe koje je duboko utkano u identitet Crne Gore, a najveći dio njih, preko 100, se nalazi na Sinjajevini što predstavlja veliko bogatstvo te planine i cijele države koje treba biti sačuvano za buduće generacije, poručeno je između ostalog sa završne konferencije Evropskog projekta “IRIS - Nadahnjujuće ruralno nasljeđe: Održive prakse zaštite i očuvanja planinskih pejzaža i sjećanja” koja se održava u Kolašinu od 19-21. oktobra 2023. Godine, koja je okupila međunarodne naučnike, ali i predstavnike crnogorske naučne zajednice i institucija.
Projekat IRIS se sprovodi od oktobra 2020. godine u pet Evropskih zemalja: Crnoj Gori, Francuskoj, Italiji, Španiji i Ujedinjenom Kraljevstvu. Pilot područje projekta IRIS u Crnoj Gori je Sinjajevina, koja je najveća pašnjačka planina u Crnoj Gori i jedna od najvećih u Evropi. Sinjajevinu sa katunima, sezonskim planinskim naseljima, koji su sve više vrednovani zbog svoje prirodne i kulturne vrijednosti, koristi i dalje značajan broj stočara.
Koordinator IRIS projekta u Crnoj Gori Pablo Domingez istakao je da su lokalne zajednice najzainteresovanije za zaštitu prirodnih resursa jer oni žive od tih resursa, a one su često i zaštitnici te sredine, ali sui kulturno ukorijenjeni u to okruženje. On je istakao da lokalna zajednica, kao što je on ana Sinjajevini, ima intimnu vezu svojim okruženjem.
- Lokalna zajednica ima sveta mjesta na području na kojem živi, jake kulturne veze, razne priče i povezanost sa prirodom koju žele sačuvati. Durmitor je lijep, za razliku od Sinjajevine na njmu se proizvodi malo hrane. Sinjajevina je ipak ostala područje koje je sačuvalo autentičan naćin života, proizvodnju tradicionalne zdrave hrane koja je jako visokog kvaliteta. Durmitor je na drugoj strain podrđen turizmu koji je zapostavio stare poljoprivredne prakse. Crna Gora ima svoju teritoriju života, a to je Sinjajevina i to treba da sačuva – kazao je Domingez.
On je naveo da trećinu Crne Gore čine pašnjaci, te da svaki građanin ili koristi ili je neko od njegovih predaka koristio katune.
- Od ukupne površine pašnjaka, 40 odsto njih se i dalje koristi, ali je to najizraženije na Sinjajevini, koji je najveći pašnjak u Crnoj Gori, ali i u Evropi – kazao je Domingez.
Stručna saradnica na projektu Aleksandra Kapetanović kazala je da je na Sinjajevini identifikovano preko 100 katuna od kojih se veliki broj njih i dalje koristi. Ona je istakla da Sinjajevina nažalost nije dovoljno istražena, iako je jako velika.
Potpredsjednik opštine Kolašin Vasilije Ivanović istakao je da je lokalna uprava posvećena zaštiti Sinjajevine, jer ona ima značajan turistički i potencijal za zaštitu životne sredine. On je naveo da je nova lokalna vlast lojalan partner svim inicijativama koje su posvećene afirmaciji tog pašnjačkog područja.
Ivan Laković sa Istorijskog instituta Univerziteta Crne Gore kazao je da su katuni jedna od najznačajnijih društvenih tekovina u istoriji Crne Gore. Govoreći o istoriji katuna Sinjajevine ukazao je da je Uskočki dio planine posebno negostoljubiv jer je bezvodan, dok je dio planine koji naseljavaju plemenici iz Šaranaca karakteriše to što su vremenom katuni postajali sela, a onda su se katuni dublje pomjerali u planinsko područje. Laković je kazao da od plemena Sinjajevinu koriste Šaranci, Drobnjaci, Moračani, Lipovljani, Poljani, Bjelopavlići i Štitaričani.
-Bjelopavlići su planinu dobili sa ciljem odbrane planine od Otomanskog carstva. Katuni su bili postavljeni tako da čine odbrambenu liniju za planinu. Danas su neki od tih katuna napušteni, ali je Okrugljak ostao. Sinjajevina je ipak uspjela da sačuva svoje tradicionalne vrijednosti koje se tiču života, ali i ekosistema. Sinjajevina je ostala okean trave i najljepše pašnjačko područje ovog dijela Evrope – kazao je Laković.
Pravnica Milana Tomić ukazala je da je prilikom proglašenja Sinjajevine za vojni poligon prekršena Arhuska konvencija, čiji je potpisnik Crna Gora. Ona je istakla da je Vlada donijela odluku o poligonu bez učešća javnosti sa argumentum da je to u svrhu odbrane, ali Arhuska konvencija propisuje obavezne konsultacije u mirnodopskim uslovima.
- Sinjajevina je najveći pašnjak u Crnoj Gori koji je korišten od srednjeg vijeka i to se mora imati u vidu prilikom planiranja – navela je Tomić.
Agronom i profesor Biotehničkog fakulteta UCG Milan Marković istakao je da Crna Gora ima oko 260 hektara poljoprivrednog zemljišta od kojih su 94 odsto livade i pašnjaci.
-Stočarstvo nije komercijalno jer su u pitanju porodične farme, koje u prosjeku imaju tri krave i 40 ovaca. Ipak naša domaća proizvodnja obezbjeđuje svega 36 potreba u mesu i 70 odsto u mlijeku. Ipak, u poslednje vrijeme došlo je do pada broja goveda i ovaca, u 2020. smo imali 77.900 grla goveda, a nekada je bilo i 180.000, a smo prije tri godine imali oko 170.000, a nekada je ta brojka iznosila preko 400.000 – kazao je Marković.
On je naveo da prema nekim ivorima u Crnoj Gori postoji oko 500 katuna, te da je jako dobro što se značajan broj njih i dalje koristi.
- Katuni imaju ekonomsku, ali socijalnu vrijednost, ali su za državu i društvo od nemjerljive koristi – naveo je on.
Doktor šumarstva istraživač na Biotehničkom fakultetu UCG Jelena Lazarević je kazala da su tokom IRIS projekta na samo tri lokacije u Katuninama (napušteni katun), Bunarinama (slabo naseljen katun) i Okrugljaku (naseljen katun), otkrili više od 100 biljnih vrsta i utvrdili da je zemlja jako dobrog kvaliteta, čista, bogata humusom i dokazano je da je prirodno i održivo korištena.
Predstavnik Ministarstva kulture Francuske Paskal Levo kazao je da je impresioniran Sinjajevinom, ka oi njenim ljudima koji su uključeni u afirmaciju kulturne baštine.
- Kada zaštitite kulturno bogatstvo ono treba da se poveže sa zajednicom i sa ekonomskim parametrima – savjetovao je on.
