Piše,

Stefan Karganović

Na potezu je sada Sveti arhijerejski sabor da na zasedanju koje je počelo 15. maja postavi arhijereje kojima bi američki Srbi iskreno mogli da uzviknu „Aksios!“

Hvala Bogu, množe se znaci da se donedavno izrazito loše stanje u trima eparhijama Srpske pravoslavne crkve u Sjedinjenim Američkim Državama postepeno popravlja. Da budemo neumoljivo precizni, boljitak koji se za sada na horizontu nazire isključivo je materijalne i administrativne prirode. Mada te dimenzije jesu značajne za život i delatnost Crkve u svetu, njihova ograničenja ipak je važno naglasiti zato što one ne zadiru niti određuju suštinu misije Crkve u tom istom svijetu. Suštinu je u svojoj pristupnoj besjedi prilikom uzdizanja na patrijaršijski presto najbolje izrazio blaženopočivši patrijarh Pavle kada je, u ime Crkve, rekao da je „naš program – Jevanđelje Hristovo.“

Prema tome, programska vizija i nadahnuće koji treba da animiraju Hristovu Crkvu, i sve njene sastavne djelove uključujući eparhije i parohije u sjevernoj Americi, beskrajno su iznad relativno prizemnih, ali istovremeno ni malo nevažnih spornih pitanja koja su nastala u američkoj dijaspori. Već nekoliko godina vrlo intenzivno, a decenijama unazad latentno, to su pitanja koja smućuju onaj znatni dio srpske dijaspore u SAD koji je okupljen oko svoje Crkve i brižno prati sve što se u njoj i oko nje događa.

Da podsjetimo čitaoce, smuta je krenula prije nekoliko godina kada je sasvim slučajno, zahvaljujuću budnosti nekolicine sveštenika i vernika, otkrivena jedna poražavajuća pravna situacija. Trojica srpskih episkopa u SAD, na svoju ruku i iza leđa Svetog arhijerejskog sabora, Svetog arhijerejskog sinoda, klira i pastve, kriomice su, kao punoletni američki građani, formirali neobične „korporacije,“ – sekularna pravna lica ustrojena tako da se nalaze pod njihovom isključivom kontrolom, a kojima su nadenuli nazive koji ne samo da su bili netradicionalni, već su ih formulisali na način da se praktično izbriše, ili u svakom slučaju znakovito prećuti, veza između tih novoformiranih privatno-sekularnih tijela i centralnih organa Srpske pravoslavne crkve u Beogradu.

Kao da dovođenje u pitanje organske i kanonske veze sa matičnom Crkvom u Srbiji nije bilo dovoljno, organizatori ove nove privatno-sekularne strukture otišli su još jedan korak dalje. U pravna akta koja su pred američkim vlastima u tajnosti registrovali oni su ugradili mehanizam za prenos celokupne crkvene imovine u svojinu posebno za tu svrhu osnovanih jednočlanih pravnih lica, ili „korporacija.“ U svakoj od tri privatno-sekularne korporacije bilo je predviđeno da, ukoliko bi sistem koji su planirali zaživio, taj jedan član, vlasnik i gospodar celokupnog crkvenog imetka, bude episkop u svojstvu punoletnog američkog građanina. Po novom ustrojstvu, pred američkim vlastima episkop bi imao apsolutno pravo raspolaganja crkvenom imovinom koja je bila stečena doprinosom brojnih pokoljenja američkih Srba. Ti vjernici Srpske pravoslavne crkve radili su pod najtežim uslovima i često su od usta odvajali da bi podigli Svetosavske oaze, srpske crkve i manastire, koje danas krase sjevernu Ameriku i čuvaju oganj srpskog pravoslavnog duha i kulture na tom kontinentu.

Cilj njihovog pobožnog i rodoljubivog pregnuća i samoodricanja nije bio da njihova crkva i potomci završe u nekom topioničarskom loncu, odnosno u njihovim privatno-sekularnim korporacijama.

Ali pored materijalne strane ovog pitanja, ubrzo se pojavila i jedna druga strana, ne manje uznemirujuća.

Mnogi američki Srbi, ne bez razloga, posumnjali su da se u pozadini ove čisto materijalne intrige, pored lične ambicije i samovolje trojice srpskih episkopa, nalazi i jedna druga, i još zloslutnija intriga crkvenopolitičke prirode, mnogo šireg obima i dalekosežnijeg dometa. Već nekoliko decenija, a koliko je piscu ovih redova iz neposrednog iskustva poznato još od osamdesetih godina prošloga vijeka, unutar srpske Crkve u SAD deluje struja koja zagovara jednu neobičnu tezu. Na način kako njeni pobornici tumače crkvene kanone, u dijaspori nije dozvoljeno postojanje više teritorijalno preklapajućih jurisdikcija, vezanih za razne matične crkve. Umjesto toga, rešenje koje oni predlažu bilo bi da se sve dijaspore, srpska, grčka, rumunska, bugarska, ruska, itd. izuzmu iz sastava svojih matica i stave pod jedinstvenu jurisdikciju carigradske Patrijaršije.

Stvari sada, kako bi se to u Americi reklo, dolaze u fokus. Ovakav plan možda bi imao određeni smisao sa stanovišta jerarhijski hipertrofiranog Fanara, sa suviškom arhijereja i crkvenih dostojanstvenika ali kritičnim manjkom pastve. Ali, sa stanovišta pravoslavnih etničkih zajednica, sa živom svešću o svom identitetu i bliskim vezama sa matičnom zemljom, on nema nikakvog smisla. A za pravoslavne Srbe koji pripadaju Crkvi koju je osnovao Sveti Sava, ponajmanje.

Baš te okolnosti najvjerovatnije objašnjavaju konspirativnu atmosferu u kojoj je bio izveden pokušaj prevrata u srpskoj Crkvi 2017. godine. Taj prevrat zamalo da nije uspio.

Ako američki Srbi ništa nisu znali o potezima i planovima trojice episkopa u SAD, Srpska patrijaršija je u to bila upućena još manje.

Tokom 2019. godine, zvonili su alarmi koji su najzad pažnju viših crkvenih organa usmjerili na neobično ponašanje trojice vladika iz SAD i na brojne nepravilnosti u njihovom radu, što je čak nagovještavalo i mogućnost otcjepljenja od Srpske pravoslavne crkve i raskol. Na zahtjev Patrijaršije da se ispitaju okolnosti ovih dešavanja i da joj se podnese transparentan izvještaj, episkopi su se oglušili. Američka pastva se uskomešala kao rijetko do tada. Na inicijativu tadašnjeg patrijarha Irineja, za 29. februar 2020. zakazan je vanredan sabor u mjestu Klirvoter, Florida, da bi se u prisustvu patrijarha razjasnilo u kom smjeru se kreće Srpska pravoslavna crkva u SAD i kakve su namjere trojice episkopa iz SAD.

Sabor je održan i doueo je jednoglasne odluke svih prisutnih delegata da se separatistički tzv. Ustav srpskih pravoslavnih eparhija u SAD poništi, a preneta crkvena imovina vrati na stanje prije 2017. godine, odnosno u okvire crkvenog poretka koji je propisan Ustavom SPC.

Tokom narednih mjeseci, vršeni su intenzivni i uglavnom bezuspješni pokušaji da se trojica episkopa privole da ukinu sa stanovišta crkvene prakse ilegalne „korporacije“ za preuzimanje crkvene imovine, koje su u tajnosti i bez znanja i blagoslova viših vlasti formirali sa nejasnim i sumnjivim ciljevima. Nekoliko rokova je prošlo bez odziva sa njihove strane. Na kraju, suočena sa sistematskim odugovlačenjem i potpunim odsustvom saradnje, Patrijaršija je bila prinuđena da formira stručnu Komisiju da se pozabavi ovom ozbiljnom situacijom koja je očigledno ugrožavala integritet srpske Crkve.

Stručni pravni tim Komisije Svetog arhijerejskog sinoda je izvršio uvid u sve relevantne dokumente privatno-sekularnih korporacija i važeće zakone u SAD. Kao posledica stečenih saznanja, komisija je izradila plan za saniranje nastalog stanja koji predviđa poništenje svih netransparentno donijetih odluka i ukidanje jednočlanih privatnih korporacija čije formiranje je izazvalo krizu. Ključni segment komisijinog plana je pravno restrukturiranje Srpske pravoslavne crkve u sjevernoj Americi, u sastavu eparhija istočnoameričke, novogračaničko-srednjezapadno američke i zapadnoameričke u okvirima Ustava SPC sa svim zaštitnim i kontrolnim mehanizmima koje on sadrži. Dokumenta – osnivački akti – posle intervencije Svetog arhijerejskog sinoda na predlog Komisije već su dostupna javnosti na veb-sajtovima državnih sekretara u saveznim državama Ilinois i Njujork, a, kako saznajemo, vrlo brzo će biti dostupna i za Kaliforniju, Indijanu, Ohajo i Pensilvaniju.

Predloženi plan uzima u obzir glavne ranjive tačke u dosadašnjem sistemu upravljanja utoliko što nalaže temeljnu imovinskopravnu rekonstrukciju na teritoriji triju eparhija u SAD. U novi sistem su ugrađeni mehanizmi kojima bi otuđivanje crkvene imovine ubuduće bilo onemogućeno, a predstavnici Srpske patrijaršije pozicionirani su kao punopravni članovi u sva glavna crkvena tijela u sjevernoj Americi. Kako se vidi iz sadržaja konstitutivna akta su, posle ove intervencije, nedvosmisleno potvrdila da su srpske eparhije u SAD neodvojivi dio Srpske pravoslavne crkve, koja nad njima vrši neupitnu kanonsku jurisdikciju.

Pod prijetnjom svrgnuća, američki episkopi su se najzad pomirili sa ovako drastičnom intervencijom.

Iskustvo zadnjih nekoliko godina u potpunosti opravdava nastojanje da se američki dio srpske crkvene dijaspore pravno što čvršće veže za Crkvu u matici. Predloženo rešenje za američku dijasporu formulisano je kao neposredni i specifičan odgovor na centrifugalne tendencije koje su nastale među episkopima (ali ne i sveštenstvom i narodom) u SAD, ali ono može da posluži kao model za preventivno suzbijanje sličnih tendencija koje bi se mogle pojaviti i na drugim mjestima. U skorašnjem periodu, već smo bili svjedoci vrbovanja arhijereja i niza grubih upada jedne jurisdikcije na kanonsku teritoriju druge.

Srpska Crkva se mora hitno pozabaviti implikacijama tih pojava i preduzeti kanonske i, u raznim državama gdje je prisutna, odgovarajuće pravne mjere efikasne samozaštite.

Ipak, sve mjere takve vrste, ma koliko hitne i lekovite bile, više liječe simptomatologiju nego uzrok pošasti. Kada je riječ o srpskoj Crkvi u Americi, uzroci nezdravog stanja sežu mnogo dublje i ne mogu se liječiti isključivo pravnim i administrativnim sredstvima.

Bolna činjenica, čije gorke plodove Crkva upravo žanje, jeste to da je sjevernoamerička dijaspora već decenijama duhovno problematičan kutak srpskog rasijanja i da je za to zanemareno stado izbor pastira uglavnom bio očajno loš. Nadležnim crkvenim krugovima bilo bi korisno skrenuti pažnju na učenje svetog Apostola Pavla u ovoj materiji:

„Istinita je riječ: ako ko episkopstvo želi, dobro djelo želi. Ali episkop treba da je bez mane … trezven, mudar, pošten, gostoljubiv, kadar da poučava; … krotak, miroljubiv, ne srebroljubiv; Koji svojim domom dobro upravlja … a ako neko ne umije svojim domom upravljati, kako će se moći starati za Crkvu Božiju? … A treba da ima i dobro svjedočanstvo od onih koji su napolju, da ne bi upao u sramotu i zamku đavolju.“ (1 Tim. 3, 1 – 6)

Usredsređenost na rešavanje drugih, nesporno takođe važnih pitanja koja utiču na crkveni život, u najboljem slučaju može dovesti do relativnog boljitka ukoliko se ne bi ispoštovali kriterijumi koje je izložio sv. Apostol Pavle za izbor budućih predstojnika tih triju eparhija, ionako izloženih – kao i sve ostale verske zajednice u SAD – snažnim napadima sekularizacije, asimilacije, i drugih pojava post-hrišćanskog globalističkog sveta. Trubi koja daje nerazgovetan glas (1 Kor. 14:8) slabo će se ko odazvati, i to upravo jeste ono što sažima preovlađujuće stanje u srpskoj Crkvi u Americi. Njena smućena pastva nalazi se na rubu osipanja usled promašenih angažmana, nedoličnog ponašanja i nepodražavanja Onoga u čije ime su postavljeni da djelaju i govore, od strane duhovno zalutalih pastira.

Na potezu je sada Sveti arhijerejski sabor da na zasijedanju koje je počelo 15. maja postavi arhijereje kojima bi američki Srbi iskreno mogli da uzviknu „Aksios!“ i da tako skine predznak uslovnosti sa djelotvornosti mjera koje će preduzeti da bi se crkveni život u SAD vratio u normalne tokove. Bez svesti da američku dijasporu mogu da preporode samo arhijereji koji žive posvećenim hrišćanskim životom, polovična, čisto administrativna rešenja imaće najviše kozmetički učinak. Bez obzira koliko bila zaista neophodna da bi se spriječilo nastajanje veće štete, sama po sebi rešenja takve vrste ne mogu spasiti srpsko pravoslavlje u Americi.

Izvor: Stanje stvari