Piše: Janis Varufakis
Naravno, nikada nije bilo više moći koncentrisane u rukama tako malog broja ljudi (na tako malo adresa) kao što je to danas slučaj sa Zapadom. Ali možda upravo to znači da je moć Zapada osuđena na propast?
U Evropi postoje dobri razlozi da priča o padu bude prihvaćena. Baš kao što je Rimsko carstvo premjestilo prestonicu u Konstantinopolj, ne bi li produžilo hegemoniju za još jedan milenijum, prepuštajući Rim varvarima, tako se i težište Zapada pomjerilo prema Sjedinjenim Državama, dok su Britanija i Evropa prepuštene stagnaciji koja ih čini inertnim, zaostalim i sve manje bitnim.
Ali postoji i jedan dublji razlog za sumorno raspoloženje: to je sklonost da se opadanje predanosti Zapada sopstvenom sistemu vrijednosti (univerzalna ljudska prava, raznolikost i otvorenost) miješa s procesom zalaska zapadnog dijela svijeta. Kao zmija koja odbacuje staru košuljicu, Zapad pokušava da zaštiti svoju moć odbacivanjem sistema vrijednosti koji mu je u dvadesetom vijeku omogućio nadmoć, ali u dvadeset prvom više ne može služiti tom cilju.
Demokratija nikada nije bila preduslov za uspon kapitalizma. Isto važi i za ono što danas nazivamo zapadnim sistemom vrijednosti. Moć zapada nije izgrađena na humanističkim načelima, već na brutalnom izrabljivanju kod kuće, te na trgovini robljem i opijumom i brojnim genocidima počinjenim u Americi, Africi i Australiji.
U periodu zenita, zapadna moć u prekomorskim zemljama nije imala nikakvih ograničenja. Evropa je slala u svijet milione naseljenika da pokore druge narode i iskoriste njihove resurse. Pretvarajući se da domoroci na koje nailaze zapravo i nisu ljudska bića, mogli su da proglase njihovu zemlju za terra nullius, teritoriju slobodnu od naseljenika, neophodnu evropskim doseljenicima – što je bio prvi čin svakog genocida, od Amerike, Afrike i Australije do današnje Palestine.
Ali, mada neprikosnovena u prekomorskim dijelovima svijeta, zapadna moć se kod kuće suočavala s izazovima potlačenih nižih klasa, koje su se bunile zbog ekonomske krize i nesposobnosti mnogih da priušte sebi dovoljno dobara proizvedenih u fabrikama koje pripadaju malobrojnima. Sukobi su se prelili u velike sukobe zapadnih sila koje su se nadmetale za tržišta, što je kulminiralo izbijanjem dva svjetska rata.
Zapadne elite su nakon toga bile prinuđene da učine izvjesne ustupke. Kod kuće su pristale na javno obrazovanje i zdravstveni i penzijski sistem. Na međunarodnoj sceni, bijes izazvan surovim ratovima i genocidima imao je za rezultat dekolonizaciju, univerzalne deklaracije o ljudskim pravima i međunarodne krivične sudove.
U nekoliko decenija poslije Drugog svjetskog rata, Zapad je uživao u toplini i sjaju distributivne pravde, mješovite ekonomije, raznolikosti, vladavine prava u zemlji i međunarodnog poretka utemeljenog na pravilima. Ekonomski posmatrano, opstanku takvih vrijednosti u velikoj mjeri je doprinosio centralno planirani globalni monetarni sistem koji su osmislile Sjedinjene Države u Breton Vudsu, a koji je Americi omogućio da viškove reciklira upućivanjem u Evropu i Japan i tako dolarizuje zemlje saveznice da bi podstakla svoj neto izvoz.
A onda je 1971. Amerika postala zemlja deficita. Umjesto da stegnu kaiš kao Njemačka, Sjedinjene Države su demontirale Breton Vuds i uvećale svoj trgovinski deficit. Njemačka, Japan, a kasnije i Kina, postali su neto izvoznici u razmjeni s Amerikom, a ostvareni dolarski profite su usmjeravani na Vol strit radi ulaganja i kupovine američkog državnog duga, nekretnina i dionica u koje su stranci smjeli da investiraju.
Onda je američka vladajuća klasa doživjela trenutak epifanije: Zašto bismo proizvodili stvari kod kuće, ako se možemo pouzdati da će strani kapitalisti svoje proizvode i dolare slati u Sjedinjene Države? Tako su kompletnu proizvodnju izvezli u inostranstvo i pokrenuli deindustrijalizaciju centara američke proizvodnje.
Vol strit se nalazio u središtu tog odvažnog i novog mehanizma recikliranja. Da bi uspješno odigrao svoju ulogu, morao je biti oslobođen svih kontrola. Za sprovođenje masovne deregulacije bila je potrebna ekonomska i politička filozofija koja će to podržati. Tražnja je proizvela odgovarajuću ponudu i tako je rođen neoliberalizam. Uskoro je svijet bio preplavljen finansijskim derivatima koji su jahali na cunamiju stranog kapitala u njujorškim bankama. Kada se talas ispumpao 2008, Zapad se zamalo slomio zajedno s njim.
Onda su uspaničeni zapadni lideri odobrili emisiju 35 triliona dolara za oporavak finansijera i istovremeno nametnuli mjere štednje za stanovništvo. Jedini dio tih triliona koji je zaista uložen u mašine utrošen je za izgradnju kapitala u oblaku kojim su velike tehno kompanije stekle punu moć nad srcima i umovima zapadnog stanovništva.
Kombinacija socijalizma za finansijere, urušavanja životnih izgleda za ljude na donjoj polovini dohodovne distribucije i predaje naših umova kapitalu u oblaku u vlasništvu velikih tehno kompanija rodila je Vrli novi zapad, čije dominantne elite nemaju nikakve koristi od sistema vrijednosti iz prošlog vijeka. Slobodna trgovina, antimonopolska pravila, nulta emisija, demokratija, otvorenost prema migraciji, raznolikost, ljudska prava i Međunarodni sud pravde tretiraju se s istim prezirom s kojim su se Sjedinjene Države odnosile prema kompradorskim diktatorima nakon što bi im istekao rok upotrebe.
Evropa je nemoćna zbog nesposobnosti da federalizuje političku moć nakon što je federalizovala svoj novac, dok svijet u razvoju nikada nije bio zaduženiji. Jedino Kina ima dovoljno snage da stane na put Zapadu. Ironija je u tome što Kina ne želi da bude hegemon. Sve što Kina želi jeste da nesmetano prodaje svoju robu.
Ali Zapad je uvjeren da mu je Kina smrtni neprijatelj. Kao Edipov otac, koji strada od sinovljeve ruke zato što je povjerovao u proročanstvo da će ga ubiti sopstveni sin, tako i Zapad bez predaha pokušava da prinudi Kinu da se odvaži i uputi ozbiljan izazov zapadnoj moći, na primjer, pretvaranjem BRIKS-a u nešto slično Breton Vudsu, ovog puta s juanom u ulozi dolara.
Zapad je u 2024. nastavio da jača. Ali, s propadanjem zapadnog sistema vrijednosti, ojačala je i njegova riješenost da doprinese sopstvenom padu.
Project Syndicate, preveo Đorđe Tomić
peščanik.net
(Autor je ekonomista, bivši grčki ministar finansija)
