Piše: Borivoje Ćetković
Sudi joj se i danas: neoustaše u Hrvatskoj, neočetnici u Srbiji, crnogorski separatisti i srpski nacionalisti u Crnoj Gori podsticani iz Beograda – u svim sredinama gdje vlada etno- nacionalizam i vjerski fanatizam. U svim ratovima, pa i u krvavom razbijanju Jugoslavije, prvo su stradali istorija i istina. Separatističko-fundamentaistički režim Mila Đukanovića nije izglasao zakone o ukidanju Dana ustanka (kao što je to uradio dosovski režim 2001. donošenjem sramotnog Zakona o državnim i drugim praznicima), ali se ponašao tako kao da ne postoji odluka najviših organa državne vlasti federalne Crne Gore o ustanovljenju Zakona narodnog praznika 13. jula koju je donijelo Predsjedništvo crnogorske narodne skupštine, (na osnovu Odluke o konstituisanju CASNO-a kao najvišeg organa državne vlasti federalne Crne Gore), na sjednici održanoj 29. juna 1945. godine na Cetinju.
Dan opštenarodnog ustanka u Crnoj Gori protiv fašističkog okupatora i njegovih domaćih pomagača nije proglašen danom državnosti federalne Crne Gore, jer nikom od učesnika ustanka ni na kraj pameti nije bilo da se bori za suverenu i nezavisnu Crnu Goru. Naprotiv, ustanici su listom ustali da sruše separatističku 12. julsku Crnu Goru, stvorenu uz pomoć italijanskih fašista. (Sl. list br. 1/10.VII 1945.) Povezivanje 13. jula, koji je uzet za Dan državnosti Crne Gore sa Berlinskim kongresom, održanim od 13.6. do 13. 7. 1878. godine, samo je djelimično tačno, jer je Crnoj Gori prije ovog kongresa, Sanstefanskim mirom, po ugovoru između Rusije i Turske (3.3.1878.) priznata nezavisnost. Bitan je datum kada su Rusija, a posebno Turska koja je ratovala protiv Crne Gore, priznale njenu nezavisnost, a ne datum kada su velike sile na Berlinskom kongresu, i to posljednji dan održavanja, formalno potvrdile prethodno donijetu odluku. Godinama u "Danu" pišem o 13. julskom ustanku, jednom od najznačajnijih i najsvjetlijih datuma u istoriji Crne Gore.
Veličanstvenost ovog datuma ogleda se u njegovoj masovnosti (32.000 ustanika), vojnim uspjesima, spoju principa organizovanosti (značajna uloga KPJ i "ruskog", odnosno sovjetskog faktora) i spontaniteta (uticaj slobodarske tradicije). Sve to skupa čini ustanak jedinstvenim fenomenom u porobljenoj Evropi. Crnogorskim ustanicima i njihovoj pobuni protiv fašizma od 13. jula 1941. godine se divio i Žan Pol Sartr i smatrao ju je značajnim događajem u Drugom svjetskom ratu. Svom prijatelju Vladimiru Dedijeru Sartr je rekao: "U vrijeme kada je Hitler bio duboko prodro u Rusiju, a čitava porobljena Evropa ćutala, Crnogorci su tih dana dali značajan doprinos pobjedi nad fašizmom". Taj njihov doprinos borbi protiv fašizma, po Sartrovom mišljenju, nije cijenjen među Saveznicima. Učinjena nam je i velika nepravda – o toj "herojskoj borbi nema ni pomena ni u jednoj istoriji Drugog svjetskog rata".
No, i u domaćoj istoriografiji ustanicima je učinjena napravda – nije dovoljno analizirana saradnja zelenaša sa okupatorom i njihova fašistička, separatistička ideologija, njena istorijska ukorijenost. A to nije rađeno, bar ne permanentno i u dovoljnoj mjeri, i kako je trebalo, čak ni u socijalističkoj Jugoslaviji. Rijetko se pominje i podatak da se separatistički, zelenaški pokret, koji se nakon kapitulacije Jugoslavije u aprilu 1941. godine odmah stavio u službu okupatora, u stvari tamo gdje je stao 1919. nastavio 1941. godine – Petrovdanskim saborom proglasio je "suverenu" Crnu Goru, i poništio odluke Podgoričke skupštine o ujedinjenju Srbije i Crne Gore 1918. "Suverena" Crna Gora postojala je samo nekoliko sati – sve što je moglo da nosi pušku diglo se protiv fašističkog okupatora. Neću nabrajati dobijene bitke i oslobođene gradove, varoši i sela – Musolini je odmah smijenio Macolinija, a Drljevića protjerao u NDH.
Mada su julska zbivanja u Crnoj Gori potpuno iznenadila okupatora, državno vođstvo Italije odmah je ukazalo da se radi o masovnom ustanku, organizovanom i usmjeravanom iz jednog centra. Vrhovna komanda oružanih snaga Italije izdala je naređenje Višoj komandi oružanih snaga Albanije (komanda 9. armije) da najhitnije uguši ustanak u Crnoj Gori. U operacijama za gušenje ustanka učestvovale su i brojne snage muslimanske i albanske kvislinške divizije. Tako je za ugušenje ustanka u Crnoj Gori upotrijebljeno više od 100. 000 vojnika – na svaka njena četiri stanovnika bio je po jedan neprijateljski vojnik. Herojizam crnogorskih ustanika zaslužuje dužno poštovanje, aktuelan je i u današnje vrijeme: Evropi i čovječanstvu uopšte prijeti opasnost od novog sofisticiranog fašizma, savremenog imperijalizma koji je za razliku od onog Hitlerovog i Musolinijevog, kamufliran pričama o ljudskim pravima i slobodama.
