Piše: prof. dr Radoje V. Šoškić
Tumačena kroz prizmu ideja Osvalda Špenglera, Luisa Mamforda i Gintera Andersa, Brojgelova slika prevazilazi biblijski mit o gordosti: ona je anticipacija i dijagnoza postmodernog stanja, u kojem se faustovska duša pretvara u proizvođača megamašine, a čovjek – u samom činu tehničkog trijumfa – dospijeva u stanje vlastite zastarjelosti. Toranj se, u tom pogledu, razotkriva kao trostruka figura: metafizički znak volje za beskrajem, sociotehnički aparat totalne dominacije, koordinacije i disciplinovanja, te moralno-egzistencijalna dijagnoza nemoći čovjeka pred vlastitim proizvodima.
U Špenglerovom konceptu "faustovske duše" savremena civilizacija pronalazi svoju najdublju metafizičku intonaciju: faustovska kultura ne poznaje granicu: ona želi izmjeriti i prisvojiti prostor, probiti se iznad horizonta, zahvatiti totalitet. Spiralni uspon i koncentrične terase nisu samo arhitektonske forme, već vizuelna inkarnacija te volje – kretanje ka beskonačnom koje se, paradoksalno, zatvara u vlastiti krug. Toranj postaje instrument totalnog značenja: arhitektura kao metafizička mašina za podvrgavanje svijeta ljudskoj volji. Brojgelov toranj, upravo u svojoj spiralnoj i beskrajno rastućoj formi, otjelovljuje ovu faustovsku matricu: njegov uspon ne vodi ka jasno definisanom cilju, već ka neprekidnom produženju, ka samom aktu bezmjernog rasta. Struktura mora uvijek biti nadograđivana, jer u protivnom gubi vlastiti smisao; ona se ne može zaustaviti, jer bi mirovanje značilo poraz same logike koja je pokreće.
Brojgelova kula, sagledana kroz ovaj optički ugao, otkriva ambivalentnost faustovske volje: ona je u isti mah izvor stvaralačkog nadahnuća i matrica samouništenja. Beskonačnost kao imperativ ne oslobađa horizont nego ga pretvara u zatvoreni krug ekspanzije; transcendencija ne otvara put ka božanskom, već proizvodi imanentnu mašinu čija logika nije mjerena smislom, već beskrajnim umnožavanjem vlastite forme. U tom paradoksu faustovski impuls pokazuje svoje pravo lice: težnja ka apsolutu koja se preobražava u mehanizam samoponištavanja.
Luis Mamford je megamašinu odredio kao sociotehničku formu koja ljudske subjekte integriše u kolektivni aparat, pretvarajući ih u funkcije. U tom ključu, Brojgelov toranj postaje arhetipska megamašina: njeni radnici nisu individualne ličnosti, već zamjenjivi elementi, ucrtani u ritam gradnje, podređeni nevidljivoj hijerarhiji planiranja. Brodovi na rijeci, putevi na horizontu i logistička mreža oko tornja naglašavaju da kula (megamašina) nije izolovana, nego je
uvezana u širi sistem cirkulacije – ekonomiju, politiku i tehniku objedinjene u jedinstvenu volju moći, u kojoj priroda i čovjek postaju resursi; ljudsko tijelo, priroda, prostor i jezik ulaze u matricu raspoloživosti: radnici su funkcionalne jedinice, pejzaž je logistička mreža, grad je pretvoren u aparat podrške. Megamašina, u tom smislu, nije puka akumulacija sredstava, već proces sakralizacije same organizacije: tehnička efikasnost postaje najviša vrijednost, dok su pitanja smisla i cilja suspendovana ili u cijelosti eliminisana.
U analizi Gintera Andersa, tehnika ne samo da preuzima primat, nego i proizvodi ontološki preokret: čovjek je "zastario"u odnosu na vlastite tvorevine, megamašina nadmašuje njegovu sposobnost razumijevanja, a njegova sloboda se svodi na funkcionalnu ulogu unutar aparata. "Prometejski" jaz između onoga što smo sposobni proizvesti i onoga što smo sposobni zamisliti ili moralno obuhvatiti pokazuje da ljudska imaginacija više ne doseže horizonte vlastite tehnologije. Brojgelov toranj, iako srednjovjekovni u ikonografiji, u sebi sadrži ovu modernu dijagnozu: kula raste do nebesa, ali njeni graditelji ne mogu sagledati posljedice svog poduhvata. Njihov rad je fragmentisan, vizija ograničena, odgovornost razvodnjena. Toranj se, stoga, samouspinje iznad onih koji ga grade, pretvarajući svoje tvorce u suvišne, nemoćne aktere.
U savremenom dobu, Brojgelova metafora zadobija novu, možda najintenzivniju aktuelnost. Naše vavilonske kule sačinjene su od algoritama, servera i planetarnih digitalnih infrastruktura. Umjesto mase radnika na skelama, danas djeluju nevidljive mreže programera,
mašina i korisnika, povezane i koordinisane u razmjerama koje prevazilaze svaku prostornu
imaginaciju prethodnih epoha. Ipak, logika ostaje ista: imperativ beskonačne ekspanzije, uspostavljanje logističke totalnosti i sakralizacija tehničkog poretka. Savremeni toranj, za razliku od biblijskog, ne obećava otvaranje neba niti spasenje, već racionalizovano upravljanje – mjeru kontrole nad podacima, energijom, tijelima i željama. On je instrument permanentnog nadzora i optimizacije, sistem koji usisava ljudsku aktivnost i prevodi je u apstraktne jedinice mjerljivog i
predvidljivog. Ako je Brojgelova kula bila simbol gordosti koja želi dosegnuti razinu božanskog,
današnji algoritamski toranj manifestuje hibridnu religiju tehničkog: vjeru u to da dovoljno složen aparat može obuhvatiti i regulisati samo tkivo života.
Današnji čovjek, u poređenju s algoritamskim aparatima, postaje usko grlo procesa – spora, kontingentna i pogrešiva karika u lancu koji teži savršenoj automatizaciji. Njegova moć rasuđivanja, nekada mjerilo smisla i odgovornosti, danas se pokazuje presporom i preslabom da bi parirala tempu tehničkog samoostvarenja. Paradoks je u tome što upravo čovjek, tvorac algoritamskog tornja, postaje višak u njegovom funkcionisanju: aparat više ne traži ljudsku odluku, nego je samoprogramiran da proizvodi rješenja, ritmove i obrasce koji izmiču ljudskom razumijevanju. Novi Vavilon više ne stremi nebu, već se širi kroz digitalni etar, pretvarajući život u neprekidnu kalkulaciju. Brojgelova alegorija gordosti postaje naša alegorija samoponištenja – trenutak kada čovjek, opijen vlastitim djelom, predaje suverenitet tvorevini koju više ne može racionalno pojmiti niti etički usmjeriti.
(Autor je univerzitetski profesor)
Mišljenja objavljena u tekstovima autora nisu nužno i stavovi redakcije „Dana"
