Piše: Dejan Atanacković
Kao nauka posvećena izučavanju čovjeka, antropologija je, prije nego jedna izdvojena naučna disciplina, skup raznovrsnih metoda i pristupa u istraživanju ljudskih ponašanja, navika, naseobina, kulturnih obrazaca, jezika, vjerovanja, uvjerenja. U različitim vremenima, različiti su bili i njeni postupci i ciljevi, samim tim i saznanja. Antropologija devetnaestog vijeka, recimo, bila je uglavnom posvećena izučavanju dalekog drugog, drugačijeg, egzotičnog.
Danas antropologija, reklo bi se, radije izučava ono blisko, ono što je tu, što nam je nalik, što je naizgled isto ili poznato: izučava drugog u nama, i nas u onome što smo predrasudom obilježili kao drugog. Izučava strukture koje čine naše odnose i odnos koji imamo sami prema sebi, strukture kojima smo kao pojedinci i društva toliko prožeti da im ne vidimo uvijek jasne obrise.
Ne vidimo, ponekad, koliko su naslijeđene predrasude dio našeg tumačenja sadašnjosti, koliko se epskih i propagandnih slika nastanilo u naše poimanje prošlosti, koliko se naizgled razumljivih pojmova, kao što su sreća, mladost, budućnost, napredak, ludilo, rasa, rat, tumače kroz mitove koje smo o tim pojmovima stvorili, tačnije kroz sklonost društava i kultura, naizgled iskonsku, da svijetu i pojavama koje nas okružuju daju osobine mita.
A ono što, čini mi se, najčešće ne vidimo jeste sa koliko kompromisa, ustupaka, ograničenja doživljavamo sopstvenu slobodu, koliko smo, kao društva i pojedinci, spremni da zarad svojih uvjerenja o slobodi, slobodu omeđimo, sputamo, i – kao neko maglovito mjesto – nastanimo je različitim oblicima straha, frustracije i nasilja.
Biblioteku XX vijek, kao uostalom i zadatke savremene antropologije, povezujem prije svega sa razvejavanjem predrasuda. To ne kažem, naravno, kao neko ko ima pravo da iznosi relevantan stav o jednoj nauci, već kao čitalac, a i kao umjetnik i pedagog, koji je iz antropoloških tema i metoda, razumijevajući ih u skladu sa svojim mogućnostima, u njima nalazio mnoge povode za sopstveni rad.
U uvodnom tekstu na sajtu Biblioteke navedeno je da je prvi objavljeni naslov ove izdavačke kuće, prije 50 godina, bio "Uvod u permanentno obrazovanje" Pola Langrana, da naslov ovog djela sa sobom nosi za izdavača posebnu simboliku i značaj te da, pretpostavljam, oslikava i samu misiju ove izdavačke kuće, ne time što zastupa formalne modele izvanškolskog obrazovanja, već time što govori o značaju permanentne radoznalosti, o značaju permanentnog postavljanja pitanja.
U biblioteci XX vijek čitali smo i čitamo mnoga pitanja koja su postavljali i koja postavljaju naučnici, istraživači, posvećenici mnogih oblasti koje dolaze u dodir sa antropološkim temama – etnologije, lingvistike, psihologije, istorije, sociologije, biologije, muzikologije, pa i – internetnologije (termin koji Ivan Čolović smišlja u trenutku kada procjenjuje da radije ne bi da prisustvuje proslavi Dana Republike Srpske, jer ima, srećom, i drugih načina za sticanje saznanja o tom živopisnom događaju).
Sticajem okolnosti, moj prvi susret sa Ivanom Čolovićem dogodio se upravo ovdje, prije tridesetak godina, i mada je to svakako podatak koji ni istorija, a ni Ivan danas ne pamte, bio je to za mene važan dan, susret sa piscem "Politike simbola", knjige koja mi je tada bila nešto poput vodiča za tumačenje Srbije devedesetih, i to baš u Centru za kulturnu dekontaminaciju, s kojim sam tada otpočinjao višegodišnju saradnju, u prostoru, dakle, one naglašeno beskompromisne slobode, odakle se, kao kroz neki uvećavajući optički instrument, ta Srbija devedesetih, sklepana od predrasuda i nasilja, videla nekako posebno jasno, u svim svojim odlikama i sastojcima.
I meni kao umjetniku, oduvijek se, pa i tada, činilo logičnim da je postavljanje pitanja neka vrsta definicije umjetničkog posla. Za razliku od raznih naučnih disciplina, umjetnost se kloni precizne definicije, no ipak sa dosta uvjerenja možemo tvrditi da znamo šta umjetnost nije. Umjetnost koja ne postavlja pitanja nije umjetnost, eventualno je neki vid bezukusnog ili neukusnog dekora, a taj se princip jasno prenosi i na tumačenje društva. U izostanku postavljenog pitanja, u tom neiskorišćenom, jalovom prostoru, ostaje dekor, ostaje stereotip, floskula, podrazumijevajuća laž, i što je više izostavljenih, zabašurenih, nepostavljenih pitanja to je veći prostor za bujanje laži, a priroda laži je takva da, kada joj se to dozvoli, od banalnih lagarija rado postaje sistem, postaje načelo, pravilo, uvjerenje, institucija, ustavna preambula.
Dogodi se tako da se bez laži više ne može, da se i poneko od onih što se zalažu za istinu osjeti prinuđenim da kaže, pa eto, mi sad ne možemo bez ovih laži, šta da radimo, držaćemo se njih dok se ne stvore neki drugačiji uslovi, pa ćemo se onda time baviti.
I onda prođu decenije, a laž je i dalje tu.
Mark Ože, Ranko Bugarski, Maria Todorova, Dubravka Stojanović, Alaida Asman, Teofil Pančić, Svetlana Slapšak, Dragan Markovina, Dejan Ilić, Ivan Čolović, Klod Levi-Stros, Bart, Said, Gerc, samo su neki od autora Biblioteke XX vijek.
Ponekad, pa i onda kad su i pisac i djelo vremenski i prostorno od nas udaljeni, listajući izdanja ove biblioteke, sabrana u tom pažljivom i preciznom odabiru ogleda, analiza, istraživanja, nesumnjivo se stiče utisak da je riječ o djelima koja nas se uvijek tiču kao da upravo o nama govore, no to je, sem zbog univerzalnosti naučnih istina, možda i zbog prirode ove naše stvarnosti, premda nimalo originalne, možda tek nešto više zgusnute i zagušljive od obilja poznatih, a bizarnih, svakodnevnih, a nepodnošljivih kulturnih fenomena.
Na kraju, kad smo već tu, i dok, evo, traje i onaj drugi, zvanični Sajam knjiga, dok traje pješačenje hiljada i hiljada ka Novom Sadu, kao izraz jednog fantastičnog zajedništva, kao što je red potrebno je reći nešto i o poslovičnim podjelama ovog društva. Uobičajeno se o Srbiji govori kao vječito podijeljenoj, i u tim se podjelama traže uzroci za usud i permanentnu propast. U podjelama, smatra se uobičajeno, krije se i razlog za trajanje mnogih pogrešnih politika, neslobode, nasilja, zaostajanja za svijetom, a naravno i za trajanje vlasti koja podele generiše. I sve bi, kaže se, bilo u redu samo kada bi se podjele prevazišle.
Ali zapravo, sve ovo vrijeme, od devedesetih naovamo, pa i nešto prije, u ovom društvu postoji jedna jedina podjela, od koje se sve druge račvaju i šire. To je podjela na one koji pristaju i one koji ne pristaju na moralni kompromis; na one koji se mire i one koji se ne mire sa zločinima počinjenim u naše ime; na one koji zločine banalizuju i od zločina prave sprdnju kolektivne viktimizacije, i one koji zločince imenuju, koji se sa zločinom suočavaju, i time grade puteve pomirenja, grade temelje građanske zrelosti i hrabrosti.
Umjesto prevazilaženja podela između stvari koje su nespojive – između razuma i nerazuma, hrabrosti i kukavičluka, moralne čvrstine i moralne lenjosti – potrebno je, prije svega, prevazilaženje neznanja, a time i potpuno i beskompromisno ogoljavanje nacionalističkih predrasuda i populističkih farsi. Potrebna nam je politika koja vodi ka pobjedi znanja, i koja nudi svijest o tome da se znanjem i postavljanjem pitanja mijenja i društvo i svijet.
I upravo zato, čast mi je da Sajam Biblioteke XX vijek proglasim otvorenim.
peščanik.net
(Autor je likovni umjetnik, pisac i univerzitetski profesor)
