Nedostatak higijenskih navika (95 odsto seljaka nije krečilo kuće, više od 40 odsto je spavalo sa stokom u istoj prostoriji, preko 80 odsto nije znalo za sapun) uzrokovao je širenje tuberkuloze, koja je s pravom smatrana socijalnom bolešću, dok je visok mortalitet od gripa pokrenuo državnu kampanju vakcinisanja, doduše, s polovičnim uspjehom. Sklonost stanovništva alternativnim putevima izliječenja, strah od "novotarija" i skupoća terapije lomili su gotovo svaku organizovanu akciju Ministarstva zdravlja. Otuda je duhovita opaska Vasilija Trbića – da je bilo cjelishodnije unijeti u Južnu Srbiju nekoliko hiljada vagona kreča nego sve političke ideje zajedno – porazan rezime desetogodišnje jugoslovenske zdravstvene i socijalne politike u ovim krajevima.
Ono što je u znatnoj mjeri uticalo na stanje političkih prilika u pokrajini bila je njena vjerska raspolućenost. Legalizovanje vjerskih zajednica kao "javnih ustanova sa specijalnim položajem" nije unijelo dovoljno principijelnosti prema svim vjeroispovijestima, te su tako neformalna dominacija i privilegovan položaj hrišćanskog življa bili zasnovani na blagonaklonom odnosu države prema sveštenstvu i crkvenoj imovini pravoslavaca. Međutim, srpsko-bugarska dihotomija doprinijela je politizaciji vjerskih nadleštava i dvojakom tretmanu vjernika unutar iste, pravoslavne grupe. Što se tiče muslimana i njihovih pet muftijstava Skopskog ulema-medžlisa, polovinu troškova snosila je sama država, dok je Islamska vjerska zajednica prihodima od svojih vakufskih imanja i vjerskim taksama obezbjeđivala drugu polovinu. U spoljne vidove tolerancije spadalo je devedeset osnovnih škola na turskom jeziku, više desetina medresa, nekoliko privatnih vjeroučiteljskih škola, nesmetani rad šerijatskih sudova i sl. Sa druge strane, država je problematično postupala sa vakufskim imetkom uzurpirajući džamije, medrese, groblja i kupatila i pretvarajući ih u parkove, poljoprivredne stanice, barutane i magacine. Na djelu je bila i neskrivena politizacija islamskog sveštenstva i protežiranje lojalnih imama, što će eskalirati sredinom tridesetih godina.
Zaokupljena rješavanjem zategnutih srpsko-hrvatskih odnosa jugoslovenska država je u prvoj deceniji svoga postojanja dosta neoprezno ispustila kontrolu nad južnim krajevima, mada su politička integracija, ekonomski polet i prosvjećivanje kulturno zapuštenih oblasti imali nepremostivu barijeru i u ukorenjenom mentalitetu stanovnika. Okovana feudalnim stegama i uronjena u dekadenciju svake vrste, Južna Srbija je bila prostor koji je tek trebalo osposobljavati za život. Anarhičnost područja, duboka ekonomska i kulturna depresija, vjekovno odsustvo komunikacije stanovništva sa bilo kakvim prisustvom države i činjenica da su tri nemirne granice ove pokrajine bile ujedno i državne međe, nametnuli su Kraljevini SHS/Jugoslaviji vanredne obaveze. Insistiranje na srpskom karakteru pokrajine, permanentno ratovanje vojske i žandarmerije sa kačacima, komitskim družinama, politička bezobzirnost vladajućih krugova i tolerisanje pravne anarhije, finansijski interesi različitih postfeudalnih grupa i komplikovanje demografskog ambijenta, činili su postojeće stanje još konfuznijim. Južna pokrajina je postala politički poligon i obećana zemlja za finansijske malverzacije, bogaćenje na račun biološki istrošenog i nacionalno rastrzanog stanovništva, a daleko od domašaja kontrolnih instrumenata države. Relativno loši rezultati državne politike bili su uočljivi tek na jugoslovenskom nivou, dok je u odnosu na zatečeno stanje prostor Južne Srbije vidno evoluirao do početka četvrte decenije 20. vijeka. Šestojanuarskim aktom – suspenzijom institucija parlamentarne demokratije i administrativnom reorganizacijom države – "južni krajevi" su razdijeljeni na tri banovine, pri čemu je 75 odsto stanovnika dotadašnje pokrajine Južne Srbije "osvanulo" u Vardarskoj banovini.
PRIREDIO: MILADIN VELjKOVIĆ
(KRAJ)
