Analizirajući društvene okolnosti pod kojima je došlo do formiranja "legende o Njegošu" Milovan Đilas kao ključni faktor u tom procesu vidi interese srpske buržoazije u novoj jugoslovenskoj državi. Po njemu, potiskivanje svih vidova realizma i pozitivizma počinje u godinama pred Prvi svjetski rat, kada u buržoasku svijest kao dio njene ideologije prodiru idealizam i religija. Ukratko, iz političkih potreba vladajuće srpske buržoazije, tj. njene klase, dolazi i do formiranja legende o Njegošu. Međutim, elementi za stvaranje pomenute legende nalaze se i u samom Njegošu, odnosno u njegovoj pojavi i vrijednostima koje je zastupao. Đilas tako uočava tri osnovna elementa, koja upotrebljavaju svi Njegoševi interpretatori, a to su: nacionalna borba, religiozna filozofija i stvaranje države.
Prema Đilasovom mišljenju, u Njegoševim pogledima nacionalna borba isključivo je shvatana kao oslobodilačka, odnosno "kao borba ugnjetenih Srba (odnosno – Crnogoraca), srpskog naroda, srpskih seljaka, pravoslavne raje, protiv Turaka, muhamedanskih begova i aga i njihove vlasti – od sultana do lokalnih paša, haračlija i buljukbaša. Klasna borba između kmetova i feudalaca ovdje je istovremeno i borba protiv tuđe narodnosti, a prije svega i tuđe vjere (jer ima muhamedanaca i od naše narodnosti)". S obzirom na stepen razvoja klasnih odnosa, ta borba je imala svojih specifičnosti u odnosu na druge borbe srpskog naroda (onih iz srednjeg vijeka ili onih iz 1912. godine), jer su se tada na srpskoj strani klase tek stvarale iz seljaštva. Međutim, objašnjava Đilas, "to ne znači da u svijesti seljaka nije živjela tradicija o vremenu kada su ini kao narod, kao vjera i jezik, bili slobodni, tj. kada su imali 'svoju' državu, što se... javljalo kod njih u svijesti kao svoja, nacionalna država".
Prema Đilasovoj analizi, kojoj je u knjizi opširno pristupio, zaključak je da su se društveno-ekonomski odnosi Srbije i Crne Gore razvijali nejednakim intenzitetom i da je u tom smislu Crna Gora daleko zaostajala za Srbijom (koja je pak zaostajala u odnosu na Evropu). Prema tome, konstatuje Đilas, u Crnoj Gori Njegoševog vremena nema "gotovo nikakve svijesti o naciji, svi se osjećaju Srbi, srpska – pravoslavna – raja; nema buržoazije, selo je tek tlo za začetak kapitalističkih odnosa, ali njih nema, ili gotovo nema, trgovina grad-selo slaba; građanske inteligencije nema; religija i svakojake predrasude su za tako nerazvijene odnose nužan i glavni oblik ideologije, a ukoliko se javlja nacionalnost, ona se uglavnom identifikuje s pravoslavljem; stara državna, kosovska tradicija je neobično jaka ne samo na selu, nego nju nosi i centar i novi sloj glavara; u državnom obliku feudalne forme su jače". Iz toga Đilas zaključuje da je Njegoševa poezija po prirodi "lokalna, crnogorska, a po ideologiji, po idejnoj sadržini i opštoj tematici srpska, tradicionalna, kosovska; nacionalno za Njegoša je identično s tom tradicijom i sa srpstvom, a donekle i s pravoslavljem... Njegova poezija ne može a da ne bude religiozna". Takva vrsta poezije nije se s obzirom na društvene okolnosti mogla razviti u Srbiji, pa je s toga kasnije morala naći svoje "nastavljače-interpretatore, popularizatore, propagandiste i 'filozofe' ", kako bi srpska buržoazija mogla pribaviti sredstvo za svoju legitimizaciju pred drugim buržoazijama. Drugim riječima, srpskoj buržoaziji bilo je u tom smislu potrebno da "stara državna tradicija, kosovska ideja, nacionalnost, religiozna filozofija, ali ne više primitivna, feudalna hrišćansko-srpsko-pravoslavna, nego uzdignuta do 'viših' idealističko-filozofskih principa", postane "logičan idejni oblik tih i takvih težnji. A nije bilo, niti ima ličnosti koja bi svu tu tematiku u sebi udružila i tako snažno izrazila kao što je Njegoš". Tako je, po Milovanu Đilasu, nastala legenda o Njegošu.
PRIREDIO: MILADIN VELjKOVIĆ
(NASTAVIĆE SE)
