Zbog nekonzistentnosti dokumenta Memoranduma, kroz njega provijavaju programski elementi. Iz tih rečenica, razbacanih po tekstu, mogu se izvući određeni zaključci o ideološkoj poziciji autora.

Memorandum nije antijugoslovenski niti antikomunistički dokument. Naprotiv, u čitavom dokumentu se vidi snažno jugoslovensko opredjeljenje. Jedini dio gdje se dovodi u pitanje budućnost Jugoslavije su završne rečenice, u kojima se konstatuje da je ona postala labava zajednica u kojoj se "razmišlja i o drugim alternativama". Autori ne pozivaju Srbe da krenu tim putem, već upozoravaju da je potrebno znati kakve su namjere drugih nacija i tome prilagoditi politiku. Rečenica u kojoj se navodi: "Zalažući se za avnojevska opredjeljenja, Srbija mora računati i sa time da to ne zavisi samo od nje, da ostali mogu imati i neke druge stavove" snažno je upozorenje da federativnu Jugoslaviju, kakvu autori Memoranduma i većina Srba žele – drugi možda nijesu spremni da prihvate. Ovaj dio dokumenta je bio direktan odjek činjenice da predstavnici političke alternative u Zagrebu i Ljubljani snažno zagovaraju nezavisnost svojih republika. Razgovor trojice srpskih intelektualaca sa kolegama iz Ljubljane, i odbijanje svih kritičkih intelektualaca iz Zagreba da uđu u jedinstveni jugoslovenski Odbor za odbranu slobode misli i izražavanja, bili su svjedočanstvo takvih stavova.

Predrag Palavestra

-FOTO: SANU

Autori Memoranduma nijesu tražili obračun sa svim tekovinama poslijeratnog razvoja Jugoslavije. Uočljivo je da u njemu nema kritike ideje samoupravljanja, za koje se tvrdi da nije dobilo istinsku istorijsku šansu i čak zagovara formiranje Vijeća udruženog rata u Saveznoj skupštini. Sve to upućuje da je autorima bila bliska ideja Jugoslavije slična onoj kakvu su tokom šezdesetih zagovarali Dobrica Ćosića i drugi pripadnici integralističke struje. Međutim, vrlo je upitno da li su ovakav stav dijelili svi autori priloga, ili se takav utisak stiče prvenstveno na osnovu trećeg, četvrtog i petog poglavlja – u čijem pisanju je, po svoj prilici, najvažniju ulogu imao Mihailo Marković.

Da je (makar nekim) autorima dokumenta bila bliska vizija Jugoslavije u kojoj bi došlo do snažnije integracije, na klasnoj, a ne nacionalnoj osnovi, upućuje konstatacija da je u sistemu zavedenom Ustavom iz 1974. "nacionalno nadvladalo klasno". Nasuprot aktuelnog sistema, predlaže se model "integrativnog federalizma" i nastanak besklasnog društva. Kritika regionalizacije kulture i razbijanja njenog "jugoslovenskog značenja" jasno upućuje na ideje koje je u polemici sa Dušanom Pirjevcom, punih 25 godina ranije, zagovarao Dobrica Ćosić i zbog kojih je još sredinom pedesetih, Slovenac, Drago Šega, kritikovao Srbina, Zorana Mišića. Sve to upućuje da je Memorandum bio još jedna etapa velikog istorijskog nesporazuma u razumijevanju Jugoslavije.

Iako pojedine rečenice jasno govore o jugoslovenskom i socijalističkom opredjeljenju autora, ne može se tvrditi da je to bilo niti opšteprihvaćeno niti dominantno stanovište svih uključenih u pisanje dokumenta. Svako zaključivanje na osnovu tragova razbacanih po tekstu, suočava se sa činjenicom da je Memorandum djelo mnogih autora i često protivrječan tekst, u kome se istovremeno brani samoupravljanje i iznosi tvrdnja da je komunizam istorijski potrošena ideologija. Kako je primijetio Dejan Jović, u dokumentu se prepliću komunistička, demokratska i nacional-romantičarska retorika. To i ne čudi, kada se zna da su se, pet godina kasnije, članovi Radne grupe za pisanje Memoranduma i pojedini autori priloga našli na suprotstavljenim političkim stranama. Više članova radne grupe je pristupilo reformisanom Savezu komunista Srbije – Socijalističkoj partiji Srbije. Mihailo Marković je postao potpredsjednik stranke i glavni ideolog. Sa druge strane, član Radne grupe, Miroslav Pantić, i autor jednog od priloga, Predrag Palavestra, krajem 1991. godine bili su među grupom od 18 akademika koji su se usprotivili ratu i politici čije je otjelotvorenje postao lider Socijalističke partije Srbije, Slobodan Milošević.[...]

Memorandum je zaista bio nedovršen dokument, ali ne toliko zbog neizvršene redakcije čitavog teksta, koliko zbog promašene strukture i orijentacije, koje su bile rezultat kompromisa načinjenih da bi se uopšte započelo sa njegovim pisanjem.

PRIREDIO:

MILADIN VELjKOVIĆ

(KRAJ)