Na udaru slovenačkog masovnog alternativnog pokreta je bila JNA, koja je doživljavana kao simbol svega onoga što Slovenci nijesu željeli u Jugoslaviji, potom dogmatizam, simboli i mitovi komunističkog društva, lik i djelo Tita... Alternativni talas je bio snažno antiboljševički i nacionalno obojen. Specifičnost slovenačke alternative bila je u tome što nije ulazila u direktan sukob sa vladajućom partijom. Veliki dio pokreta je djelovao pod pokroviteljstvom SSRN Slovenije, koji je nastupao kao relativno autonomna organizacija.

Uporišta kritičke misli u Ljubljani bili su stručni časopis "Nova revija" i Društvo slovenačkih književnika. Pisali su i govorili o temama sličnim temama pokretanim u Beogradu. Razlika je bila u odnosu sa režimom. Slovenački kritički intelektualci i rukovodstvo SK Slovenije su povremeno ulazili u sukobe, ali su izbjegli potpuni rascjep, do kakvog je došlo u Srbiji.

Sredinom osamdesetih, SANU se nalazila u specifičnom položaju. Najstarija i najuglednija naučna institucija u Srbiji nije važila za uporište i tribinu "opozicije", poput Udruženja književnika Srbije. Ipak, partijskim rukovodiocima je smetala činjenica da su tokom prethodnih petnaest godina akademici postali mnogi kritičari režima, brojni siminovici i članovi Ćosićevog Glavnog odbora SKZ iz 1971. godine.

Draža Marković piše da je u junu 1983. o situaciji u SANU razgovarao sa Petrom Stambolićem. Stariji Stambolić je zvanično bio u penziji, ali se njegova riječ i dalje slušala. Bio je ljut jer su za nove akademike bili predloženi književni kritičar Nikola Milošević i pjesnik Matija Bećković, prijatelji Dobrice Ćosića i ljudi bliski opozicionom krugu. Stambolić se žalio da se akademiji "previše dopušta", i pomalo starački lamentirao nad vremenom kada je predsjednik Akademije, Aleksandar Belić (1937–1960), za svaku sitnicu dolazio kod njega na konsultacije. Marković mu je odgovorio da i Dušan Kanazir, aktuelni predsjednik akademije, to čini, ali da je sa Akademijom uvijek bilo i ima problema.

Draži Markoviću se situacija sa akademijom činila uobičajena. Iskusni političar nije shvatao da se mnogo šta izmijenilo. U odnosu na period 1977–1978, kada je partija posljednji put "zavodila red" u SANU, odnosi u društvu su bili znatno drugačiji. Nakon suđenja Gojku Đogu i beogradskoj šestorici, režim je zazirao od otvorene represije. Sveprisutno nezadovoljstvo i svijest da su promjene neophodne zahvatili su i akademiju. Sredinom decenije ona je brojala nešto manje od 140 članova. U velikoj većini bili su to ljudi velikog ličnog i profesionalnog integriteta. Zato se ne može tvrditi da su Dobrica Ćosić i njegovi prijatelji odlučujuće uticali na stavove akademika. Ali, uticaj je, makar na dio njih, nesumnjivo postojao.

Sredinom 1984, na redovnom zasjedanju SANU, Ćosić je apelovao na akademike da više ne smiju da stoje po strani. Smatrao je da je nastupila "najdublja i sveopšta kriza jugoslovenskog poretka od njegovog nastajanja": "Ja smatram da je naše stanje neredovno; ono je istorijski novo, prelomno, možda i porazno u ishodu, pa bi na tim određenjima bilo, ako su tačna, dobro i razmišljati o djelovanju i odgovornostima Akademije danas i sjutra."

Ćosićeve stavove su dijelili mnogi akademici. Mihailo Marković svjedoči da su početkom 1985. godine među grupom članova Odjeljenja za društvene nauka SANU, u kojoj su pored njega bili Kosta Mihailović, Nikola Čobeljić, Miloš Macura i Ivan Maksimović, trajali razgovori o potrebi da se akademija uključi u rješavanje nagomilanih društvenih problema.

Kao rezultat tih razgovora, na redovnom zasjedanju Skupštine SANU, 23. maja 1985. godine, Ivan Maksimović je iznio predlog da se u obliku memoranduma izlože najaktuelniji društveni, politički, socijalni, naučni i kulturni problemi, i da se taj memorandum uputi odgovornim institucijama i ljudima u Srbiji i Jugoslaviji.

PRIREDIO:

MILADIN VELjKOVIĆ

(NASTAVIĆE SE)