U uvodnim rečenicama Memoranduma autori navode da postoji velika mogućnost "da se sadašnja kriza završi socijalnim potresima sa nesagledivim posljedicama, ne isključujući ni tako katastrofalan ishod kao što je raspad jugoslovenske državne zajednice". Zaključili su da "pred onim što se zbiva i što se može dogoditi niko nema pravo da zatvara oči. Pogotovo na to nema pravo najstarija ustanova naučnog i kulturnog stvaralaštva u ovom narodu".

Sa takvom motivacijom je nastao dokument od 18.000 riječi, podijeljen na dvije cjeline, skoro podjednakog obima, naslovljene "Kriza jugoslovenske privrede i društva" i "Položaj Srba i srpskog naroda". Tekst je dalje podijeljen na deset tematskih, nejednakih poglavlja, označenih brojevima (po pet u obje cjeline).

U prva dva poglavlja je data kritička analiza ekonomske situacije u Jugoslaviji. Konstatovano je da "privredna kriza traje već pet godina, a izlaz iz nje nije ni na vidiku". Autori su zaključili da je "sve jasnije da se izlaz iz krize ne može naći bez temeljnih promjena u privrednom i političkom sistemu". Tvrdili su da su uzroci krize utkani u temelje sistema građenog od sredine šezdesetih, u kome se proklamovana decentralizacija izokrenula u dezintegraciju. Režim je optužen da krizu samo produbljuje neefikasnim polumjerama i odbijanjem da prizna promašaje u konceptu "dogovorne ekonomije" i u ustrojstvu političkog sistema.

U analizi je bilo malo čega novog. Suštinski istovjetna kritika ekonomskih odnosa i državnog uređenja često je izgovarana od početka osamdesetih, i direktno je odražavala stavove reformatorskog tabora u redovima partije. Većina u saveznom rukovodstvu je takve stavove uporno ignorisala. Umjesto reforme cjelokupnog sistema, pribjegnuto je kozmetičkim promjenama ekonomskog dijela sistema, zasnovanim na radu tzv. Krajgerove komisije, osnovane 1981. sa zadatkom da izradi predlog ekonomskih mjera. Komisija je tokom dvije godine (1981–1983) sukcesivno izbacivala niz dokumenata, na oko 1.500 strana, zbirno nazvanih Dugoročni plan ekonomske stabilizacije (DPES). Program je proklamovao odanost samoupravljanju i ideološki je počivao na vrlo konzervativnim stavovima. Predviđene reforme bile su strogo ekonomske pošto je istaknuto da ne može biti ni govora o suštinskim promjenama političkog sistema. Zbog niza kompromisa načinjenih da bi svi prihvatili DPES i takve reforme su razvodnjene. Mjere su formulisane na način da ih je bilo lako različito tumačiti. Veliki broj je ostao neizvršen, neke zbog sistemskih problema, druge zbog nevoljnosti republičkih birokratija da ih sprovedu.

Kritika ekonomske situacije u Memorandumu bila je direktan odgovor na neuspjeh DPES-a. Kosta Mihailović, glavni autor prva dva poglavlja Memoranduma u njima je sabrao i sistematizovao znatan dio kritika javno izrečenih tokom prethodne tri godine. Bila je to svojevrsna sinteza stavova pripadnika reformskog tabora. Mihailović je važio za kritičara partije, ali je istovremeno smatran i za uglednog ekonomistu, čije su analize iz partije pratili i koristili.

U trećem poglavlju, kritika sistema je proširena sa polja ekonomije na političke i društvene odnose. Konstatovano je da je federacija, dogovorena na zasjedanju AVNOJ-a 1943, u "antiistorijskom" procesu izobličena u konfederaciju, "državni savez" stvoren Ustavom iz 1974. godine. Politički sistem je opisan kao "protivrječan, disfunkcionalan i skup". Kao alternativa postojećem sistemu predlagan je "demokratski integrativni federalizam, u kome je princip autonomije dijelova usaglašen sa principom koordinacije dijelova u okviru jedinstvene cjeline".

Kritika političkog sistema je, takođe, bila odgovor na odluke većine u saveznom rukovodstvu. Tokom 1983, više nije bilo moguće ignorisati postojanje dva tabora (reformističkog i ustavobraniteljskog) u rukovodstvu Saveza komunista – sa dijametralno suprotnim vizijama budućnosti Jugoslavije.

PRIREDIO:

MILADIN VELjKOVIĆ

(NASTAVIĆE SE)