U sedmom poglavlju Memoranduma dalje je razrađen stav o podređenom položaju Srbije i revanšističkoj politici prema njoj, koja je "sve više jačala da bi se konačno izrazila i u genocidu". Ključna tvrdnja ovog poglavlja je da je Srbija faktički podijeljena na tri dijela kako bi se što više oslabila, u skladu sa politikom "slaba Srbija, jaka Jugoslavija".

Slični komentari su još od sedamdesetih šapatom izgovarani u pauzama partijskih zasijedanja. Glavni Kardeljev cilj prilikom izgradnje sistema zaokruženog Ustavom iz 1974. godine je bio da spriječi dominaciju bilo koje ličnosti, republike ili republičke partije nakon Titove smrti. Želio je da po svaku cijenu onemogući recentralizaciju države, i taj cilj je ostvario "sputavanjem" Srbije, jedine republike koja je, zahvaljujući brojnosti i rasprostranjenosti Srba, imala mogućnost da preuzme dominantnu poziciju. Cilj je ostvaren, ali su posljedice bile takve da je u Srbiji stvoreno potmulo nezadovoljstvo i osjećaj neravnopravnosti. Ustavna pozicija pokrajina, kao federalne kategorije, i skoro po svemu ravnopravnih sa republikama, teško je opterećivala Srbiju i srpsko rukovodstvo. Efektivna uloga republičkih institucija je svedena na područje uže Srbije, teritoriju o kojoj nije govorio nijedan zvanični dokument, ali je bila realnost na terenu. Tokom sedamdesetih, u vrijeme ekonomskog napretka i privida dobrog funkcionisanja sistema, o neravnopravnom položaju Srbije se samo šaputalo. Sa rastom ekonomske krize, početkom osamdesetih, nezadovoljstvo je počinjalo da izbija na površinu. Odbijanje saveznog rukovodstva da pruži podršku Srbiji za redefinisanje odnosa sa pokrajinama postalo je izvor dubokih frustracija rukovodstva i građana podjednako. Pogoršavanje stanja u pokrajini Kosovo, kao i opšti rast tenzija u društvu pogođenom krizom, uticao je na radikalizaciju diskursa i na sve češće tvrdnje o postojanju antisrpske zavjere.

U osmom poglavlju autori Memoranduma su se bavili položajem srpskog naroda na Kosovu i u Hrvatskoj. Oštrim tonom, sličnim onom iz Peticije 2016, sudbina srpskog naroda na Kosovu je opisana kao "spektakularno svjedočanstvo njegovog istorijskog poraza". Još jednom je upotrijebljen termin genocid, tvrdnjom da se nad srpskim stanovništvom Kosova i Metohije događa "fizički, politički, pravni, kulturni genocid". Poglavljem je dominirao gnjevni ton, narastao u Srbiji nakon slučaja Martinović. Autori su se na slučaj direktno pozivali, riječima da on "podsjeća na najmračnija vremena turskog nabijanja na kolac", i da je zloupotrijebljen da se njime iskaže samostalnost pokrajine u odnosu na republiku.

Ton iz koga su izbijale emocije i prejake tvrdnje (poput one najupečatljivije, o genocidu) kritičari dokumenta su koristili za diskreditaciju čitavog dokumenta. U takvoj atmosferi, nezapaženo su prošla mnoga važna upozorenja; najvažnije da ukoliko kosovsko pitanje ne bude riješeno "uspostavljanjem istinske bezbjednosti i nedvosmislene ravnopravnosti za sve narode koji žive na Kosovu i Metohiji" i ne stvore se uslovi za povratak iseljenih Srba – "taj dio Republike Srbije i Jugoslavije postaće i evropsko pitanje, sa najtežim, nesagledivim posljedicama".

Ni ovo upozorenje nije bilo novo. Od izbijanja demonstracija Albanaca 1981. godine srpsko rukovodstvo je pokušavalo da upozori rukovodstva ostalih republičkih partija da je kosovska kriza ozbiljan, jugoslovenski, problem. Sredinom 1981. godine je čak izgledalo da Srbija ima podršku da redefiniše svoj Ustav i čvršće veže pokrajine za sebe. Na saveznom nivou je, međutim, preovladalo shvatanje da "Kosovo ne može da sruši Jugoslaviju" i da je za druge jugoslovenske republike politički manje rizično da kosovska kriza nastavi da tinja, nego da se vraćanjem pokrajina pod okrilje republike postavi presedan na osnovu kojeg bi bilo moguće zatražiti recentralizaciju čitave države. Savezno rukovodstvo se u rješavanje krize na Kosovu aktivno uključilo tek 1986–1987. godine, kada je raspolagalo sa znatno manjim kapacitetima da zahuktalu krizu riješi.

PRIREDIO:

MILADIN VELjKOVIĆ

(NASTAVIĆE SE)