Završetak Prvog svjetskog rata doveo je do dramatičnog preoblikovanja prostora Srednje i Jugoistočne Evrope. Kraljevina Srbija ratovala je na pobjedničkoj strani, pa je poslije okončanja rata i sloma Habzburške monarhije u jesen 1918. godine uspjela da realizuje ratni cilj – stvaranje velike južnoslovenske države na Balkanu. Ofanzivna strategija Srbije prema Habzburškoj monarhiji konkretizovana je već na početku Prvog svjetskog rata. Politička elita Srbije koncentrisala se naime, uprkos vojnoj ofanzivi Austro-Ugarske tokom prvih mjeseci rata, ne samo na odbranu zemlje, već je postavila ambicioznije ciljeve – ujedinjenje južnoslovenskih naroda i konačno potiskivanje Habzburške monarhije sa Balkanskog poluostrva. Već u avgustu 1914. godine Ministarstvo spoljnih poslova Kraljevine Srbije je ovlastilo nekolicinu eksperata da naučno obrade probleme ujedinjenja Srbije sa "Bosnom, Hercegovinom, Dalmacijom, Hrvatskom, Istrom i Slovenijom". Mjesec dana kasnije srpski premijer, Nikola Pašić, naglasio je u jednom cirkularnom pismu diplomatskim predstavnicima Kraljevine Srbije, da je cilj Srbije stvaranje velike balkanske države koja bi, osim Srbije, obuhvatala i habzburške teritorije na Balkanskom poluostrvu: Bosnu, Hercegovinu, Vojvodinu, Dalmaciju, Hrvatsku, Istru i Sloveniju. Jugoslovenski program srpske političke elite konkretizovan je decembra 1914. godine na sjednici parlamenta Kraljevine Srbije u Nišu. Srpski premijer Nikola Pašić je u svom obraćanju parlamentu istakao da će cilj Srbije u ratu koji se vodio biti stvaranje jugoslovenske države. U Niškoj deklaraciji podvučeno je da je ratni cilj Srbije "oslobađanje i ujedinjenje sve naše neslobodne braće, Srba, Hrvata i Slovenaca". Jugoslovenski program srpske vlade teoretski je razradio Jovan Cvijić. U brošuri "Jedinstvo Jugoslovena", objavljenoj decembra 1914. godine, Cvijić je podvukao da južnoslovenski prostor čini jedinstvenu etničku cјelinu.
Drugi centar jugoslovenske ideje činili su jugoslovenski orijentisani Jugosloveni u Habzburškoj monarhiji. Majska deklaracija, usvojena 30. maja 1917. godine, i sporazum vlade Kraljevine Srbije sa Jugoslovenskim odborom 20. jula 1917. godine (Krfska deklaracija), utrli su put realizovanju jugoslovenskog projekta. Neposredno po završetku Prvog svјetskog rata, 1. decembra 1918. godine, regent Aleksandar Karađorđević je obnarodovao stvaranje Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca.
Dok je završetak Prvog svјetskog rata na prostoru Zapadnog Balkana doveo do stvaranja jugoslovenske države, ratni poraz Habzburške monarhije doveo je do sasvim suprotnog epiloga u regionu Srednje Evrope. Za razliku od Balkana, gdјe je posliјe velikog rata došlo do stvaranja nove multietničke države, u Srednjoj Evropi stara multietnička imperija se raspala. Vјekovima moćno carstvo svedeno je posliјe Prvog svјetskog rata na prostor od Bregenza do Beča, na kome je živјelo oko 6,5 miliona ljudi. Osim toga ratni poraz doveo je i do radikalne promјene političkog sistema nove austrijske države. Poslanici njemačko-austrijskog nacionalnog parlamenta proglasili su republiku 12. novembra 1918. godine. Epoha Habzburgovaca bila je završena.
Iako je nova austrijska država u poređenu sa Habzburškom monarhijom imala relativno homogenu etničku strukturu, nova politička elita Prve republike bila je prinuđena da se bori za teritorijalni integritet već umanjene Austrije. Pored separatističkih tendencija na zapadu zemlje, alpska Republika je neposredno posliјe završetka rata bila konfrontirana sa teritorijalnim aspiracijama Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca. Jugoslovenski teritorijalni zahtјevi doveli su do napetosti između dvije zemlje tokom prvih poslijeratnih godina i predstavljali su ključnu prepreku produbljivanju odnosa Austrije i Jugoslavije u međuratnom periodu.
Jugoslovenske teritorijalne pretenzija na južnu Korušku bile su najavljene još prije stvaranja jugoslovenske države. Već krajem jula 1914. godine Nikola Pašić je kao sjevernu granicu buduće srpske (jugoslovenske) države označio liniju Klagenfurt – Maribor – Segedin. Srpska vlada je svoju varijantu jugoslovenskih granica precizirala neposredno poslije Niške deklaracije, decembra 1914. godine. Cvijićeva karta buduće južnoslovenske države, sa kojom je januara 1915. godine upoznata i ruska vlada, obuhvatala je na sjeverozapadu, pored Maribora, i Klagenfurt i Villach. Ova varijanta pripajanja južne Koruške Jugoslaviji predstavljala je osnovu jugoslovenskih teritorijalnih zahtjeva prema Austriji poslije Prvog svjetskog rata.
Priredio:
MILADIN VELjKOVIĆ
(Nastaviće se)
