Institut za noviju istoriju Srbije iz Beograda objavio je 2021. godine zanimljivu knjigu pod naslovom "Titov emisar Milovan Đilas: diplomatsko-pregovaračke i spoljnopolitičke aktivnosti (1943-1953)". Njen autor je poznati srpski istoričar mlađe generacije dr Aleksandar V. Miletić, naučni saradnik ovog Instituta, o kome će jedan od trojice recenzenata njegove knjige, dr Jovan Čavoški, zapisati: "Svojim dosadašnjim radom kolega Aleksandar V. Miletić zauzeo je vidljivo mjesto među naučnicima mlađe generacije, prije svega proučavajući svoju centralnu temu u ovom trenutku koja se odnosi na političku djelatnost Milovana Đilasa, istaknute ličnosti komunističke partije i poslijeratne jugoslovenske države, kasnije čuvenog komunističkog disidenta svjetskog glasa."
Kao što smo već rekli, dr Aleksandar V. Miletić (Aleksinac, 1982), naučni je saradnik Instituta za noviju istoriju Srbije iz Beograda. Osnovnu školu i gimnaziju završio u rodnom gradu, a studije istorije na Filozofskom fakultetu u Nišu. Doktorirao je na Filozofskom fakultetu u Beogradu, na katedri za Istoriju Jugoslavije. Pored ove objavio je još dvije monografije: "Prelomna vremena. Milovan Đilas i zapadnoevropska socijalistička i socijaldemokratska ljevica 1950-1954" (Beograd, 2019) i "Saradnik, protivnik, neprijatelj. Idejno-politička djelatnost Milovana Đilasa 1945-1954" (Beograd, 2022). Uz to, objavio je i preko trideset naučnih radova u zemlji i inostranstvu. Oblasti njegovog naučnog interesovanja vezane su za spoljnopolitičku i diplomatsku istoriju socijalističke Jugoslavije i djelatnosti istorijskih ličnosti. Živi i radi u Beogradu.
U ovom feljtonu iz Miletićeve knjige "Titov emisar Milovan Đilas: diplomatsko-pregovaračke i spoljnopolitičke aktivnosti (1943-1953)", uz njegovo i odobrenje izdavača, sa značajnim skraćenjima, objavićemo poglavlje "Martovski pregovori".
Jedna od najkontroverznijih tema vezanih za istoriju Narodno-oslobodilačke borbe i partizanskog pokreta jesu tzv. "Martovski pregovori", tj. pregovori između predstavnika NOP-a i njemačkih oružanih snaga tokom marta 1943, u jeku operacije "Vajs". Svojevremeno se ova tema u socijalističkoj istoriografiji dugo zaobilazila. Tek krajem šezdesetih godina data je "dozvola" da se otvori kao legitimna tema u istorijskoj nauci. Od tada pa do danas ovaj naučni problem izaziva brojne oprečne stavove, kao jedna od intrigantnijih tema oko koje se godinama "lome koplja" u domaćoj i stranoj nauci, a takođe, možda još i više u publicistici različitog karaktera, dometa i kvaliteta. Prvu veću "kontroverzu" u vezi sa ovom temom izazvali su ratni memoari Milovana Đilasa, jednog od tri učesnika pregovora, koji su se pojavili u inostranstvu, na Zapadu, krajem sedamdesetih godina pod naslovom "Wartime" ili "Ratno vrijeme" (1977). Bura u javnosti izazvana ovim djelom očigledno je, pored ostalog, natjerala i Josipa Broza Tita da se o tom događaju javno oglasi (govor u Jablanici, na obilježavanju 35 godina od Bitke na Neretvi, 12. novembra 1978). Tako se i sredinom osamdesetih godina pojavila prva (za sada i jedina) naučna monografija u cjelini posvećena ovim događajima, pod naslovom "Martovski pregovori 1943" (1985), autora vojnog istoričara Miša Lekovića. Lekovićeva knjiga na dosta sistematičan, detaljan i pregledan način prikazuje ovu problematiku, uz iscrpno korišćenje dokumenata iz domaćih i stranih arhiva, literature i memoarske građe.
Pored navedenog, za ovu temu su od velike važnosti i memoarski spisi i svjedočanstva koje su nam ostavila druga dva aktera pregovora Vladimir Velebit i Koča Popović. Početkom marta 1943, u samom jeku okupatorske ofanzivne operacije "Vajs", partizanske snage zarobile su jednog njemačkog majora što je pojedinim rukovodiocima dalo ideju da pokrenu, tačnije nastave pregovore sa njemačkom stranom oko razmjene zarobljenika. S obzirom na svu složenost situacije u kojoj su se snage NOVJ i čitavog NOP-a našle, u partizanskom najužem rukovodstvu tada su se formirale i druge, neuporedivo važnije i dalekosežnije namjere političke prirode.
Pregovori oko razmjene zarobljenika između partizanskih i njemačkih snaga vođeni su i prije ovih događanja. Prethodne razmjene zarobljenika sa Njemcima partizani su organizovali tokom 1942. godine u nekoliko navrata, a posljednji značajniji pregovori vođeni su i razmjene izvršene u novembru kod Livna, gdje je glavni pregovarač bio Vladimir Velebit.
PRIREDIO:
MILADIN VELJKOVIĆ
(NASTAVIĆE SE)
