Ishod borbi na ratištima u Hercegovini nagovijestio je konačan poraz Ravnogorskog – rojalističkog pokreta, a operativna grupa divizija NOVJ-a i Vrhovni štab su se tokom prve polovine aprila 1943. prebacili u Crnu Goru.
Tim korakom je otpočela nova faza građanskog rata u kojoj je inicijativa definitivno prešla na stranu komunista. Ostvarili su osnovni strateški cilj, dovoljno su se približili Srbiji kako bi mogli planirati njeno osvajanje i preuzimanje vlasti.
Uporedo sa kulminacijom partizansko-četničkog sukobljavanja, njemačka komanda Jugoistoka je planirala novu operaciju, šifrovanog naziva Švarc. Ponovo su opasnost i strah od angloameričkog iskrcavanja odredili namjere nacista da sa prostora NDH neutrališu sve snage otpora, ili ih odbace na planine između Tare i Pive, na teren gdje je sama priroda najveći neprijatelj za opstanak vojnika. Cilj je bio uništiti partizane u Hercegovini, potisnuti ih u pomenute puste predjele Crne Gore, a zatim otpočeti koncentrični napad na "glavni stan" Draže Mihailovića. Međutim, na bojnom polju u bosanskohercegovačkim vrletima još jednom se pokazala otpornost partizanskog NOP-a pod rukovodstvom KPJ. Njemački plan da, stežući obruč na prostoru oko rijeka Ćehotina – Tara i planina Volujak – Sinjajevina, uništi operativnu grupu NOVJ nije uspio. Vrhovni štab, sa kojim je bila i britanska vojna misija, krajem maja 1943. osmislio je i realizovao proboj u dva pravca, preko rijeke Sutjeske u istočnu Bosnu i u pravcu Sandžaka. Oslobođeni Sandžak, veći dio Crne Gore, znatan dio Hercegovine i velika slobodna teritorija u Bosni omogućili su KPJ još bolje uslove za pripremu predstojeće odlučujuće borbe za Srbiju i osvajanje vlasti.
Ohrabreno sopstvenim vojnim uspjesima i savezničkim pobjedama nad silama Osovine, vođstvo KPJ je pokrenulo inicijativu za stvaranje "autoritativnog političkog tela"koje bi se izjasnilo o kralju, jugoslovenskoj vladi u izgnanstvu i obliku državnog uređenja, te je od septembra 1943. na slobodnoj teritoriji u zapadnoj Bosni radilo na pripremama Drugog zasjedanja AVNOJ-a. Jasan stav o tim pitanjima KPJ je u pisanoj formi neformalno predočila tokom prve dekade novembra, u proglasu izdatom povodom godišnjice Oktobarske revolucije. Nedvosmisleno je stavljeno do znanja da "narodi Jugoslavije" ne priznaju vladu u emigraciji, da ne dozvoljavaju "reakcionarnim klikama" da govore u njihovo ime i da je AVNOJ njihov jedini predstavnik. Naredni korak bio je osnivanje Zemaljskog antifašističkog vijeća narodnog oslobođenja Bosne i Hercegovine (ZAVNOBiH), koje je na Prvom zasjedanju 25. i 26. novembra 1943. u Mrkonjić Gradu anticipiralo Bosni i Hercegovini status ravnopravne federalne jedinice u okviru buduće federativne Jugoslavije. Tri dana kasnije, 29. novembra 1943. godine, u Jajcu je počeo Plenum AVNOJ-a. To tijelo je tada reorganizovano u zakonodavni organ, te je obrazovan Nacionalni komitet oslobođenja Jugoslavije, kao privremeni organ izvršne vlasti, što je bio važan znak da vlast u zemlji prelazi u ruke NOP-u, odnosno KPJ.
Nakon četvrt vijeka protivrječne politike oko pitanja državno- teritorijalne organizacije jugoslovenskog prostora, a pogotovo Bosne i Hercegovine, AVNOJ je u Jajcu donio odluku o konstituisanju federativne države. Stvorene su nacionalne republike Srba, Hrvata, Slovenaca, Makedonaca i Crnogoraca, a unutar KPJ je konačno prevladao stav o nedjeljivosti Bosne i Hercegovine. Sačuvati njenu cjelovitost bilo je, doduše, zvanično opredjeljenje komunista i uoči početka Drugog svjetskog rata, ali je novembra 1943. nejasno definisano stanovište o njenom autonomnom položaju evoluiralo do statusa federalne jedinice.
PRIREDIO: MILADIN VELjKOVIĆ
(KRAJ)
