Divlja čistota Slovena sa Crne Planine ne dozvoljava da se bračna ljubav ispoljava slobodno kao osjećanja koja nastaju iz krvnog srodstva. U prisustvu drugih, pa čak i svojih roditelja, Crnogorac bi se smatrao nedoličnim da poljubi svoju ženu, a narodne pjesme kao uzor vrline slave ženu Hasan-age, muslimanku, koja se zbog pretjerane stidljivosti nije usudila da u prisustvu stranca uđe u sobu svog bolesnog muža.
Ova snaga porodičnih osjećanja ista je na čitavom Istoku među hrišćanima. No, nigdje možda nije tako uočljiva kao u Crnoj Gori, zbog kontrasta koji se ispoljava između tananosti gotovo prefinjenih osjećanja koja nadahnjuju dječiju, materinsku ili bratsku ljubav i grubosti, rekli bismo gotovo uobičajene surovosti njihovih navika i običaja. [...]
Porodična hijerarhija i poštovanje te hijerarhije očituje se za vrijeme večere. Djed jede sam i prvi, poslije njega ostali muškarci u porodici sjedeći na zemlji oko drvenog pladnja koji služi kao sto, i na kraju žene i djeca.
Nakon večere počinje sijelo. Čitava porodica se okuplja oko ognjišta, muškarci puše dok žene predu ili doje djecu. Počinju priče o bitkama. Djed govori prvi; preopširan je kao svi starci; raspriča se sa zadovoljstvom o podvizima iz mladosti, ponosno nabraja turske glave koje je posjekao i prisjeća se, sa vidnim žaljem, brojnih bijelih pera koja mu je dodijelio vladar kao priznanje za svaku neprijateljsku glavu donesenu na Cetinje, koja su gordo krasila njegovu kapu prije nego što je vladika Petar II, iz civilizacijskog obzira preuzetog od Evrope, ukinuo ovakav vid odlikovanja svojstvenog Crnoj Gori.
Nakon djeda, njegovi sinovi i unuci redom pripovijedaju o svojim bitkama. I oni su ponosni na ono što su radili; 1853. suprotstavili su se Omer-paši, slovenskom poturici koji je izdao svoj rod da bi postao sultanov sluga. Učestvovali su u krvavoj bici na Grahovu, najvećoj pobjedi Crnogoraca u ovom vijeku. Doduše, oni ne žale za prošlim vremenima kao njihov djed; osjećaju i veličaju preimućstva civilizacije koja počinje da prodire u njihovu zemlju; hvale knjaza Danila koji je uspio da Evropu zainteresuje za crnogorsku stvar.
Poslije ovih ratničkih priča na red dolaze novosti koje su čuli na pazaru u Kotoru. Zaista, u Crnoj Gori, kao i na čitavom Istoku, svi pogledi su usmjereni ka Zapadu i događajima koji se tamo odvijaju. Naši crnogorski ratnici sa znatiželjom se obavještavaju o onome šta radi svaka evropska sila i šta od toga može da utiče na sudbinu njihove zemlje.
U međuvremenu su se prijatelji i susjedi pridružili porodici. Krug oko ognjišta se širi; pozlaćena čaša, naslijeđena od predaka, kruži iz ruke u ruku, puna domaćeg vina. Jedan od ukućana skida sa zida gusle ili grubu slovensku liru i uz pratnju tog primitivnog instrumenta počinje da pjeva narodne pjesme.
Najprije pjeva one koje se odnose na istoriju Crne Gore, one koje slave pobjede hrišćanskih ratnika njihove zemlje i poraze nevjernika. Podsjeća, zatim, na davnu prošlost srpskog naroda, njegovu veličinu, hrabre kneževe i kobnu bitku na Kosovu u kojoj je ovo slavno carstvo palo pod krivom sabljom sultana Murata. Kosovska bitka je, zaista, stalna tema melanholične poezije Srba iz Crne Gore, kao i onih iz same Srbije. Oko sjećanja na tu bitku, oko imena kneza koji je tada poginuo povlačeći za sobom prijesto i narod u propast, grupiše se čitav jedan epski ciklus koji se može porediti sa keltskim ciklusom o Arturu, kralju sa kojim je, u jednoj kobnoj bici, nestala nezavisnost Kelta iz velike Britanije, kao što je nezavisnost Slovena s ove strane Dunava propala sa srpskim knezom Lazarom.
PRIREDIO: MILADIN VELjKOVIĆ
(KRAJ)
