Problem izuzetnog režima u novim krajevima imao je dva aspekta: pravni i politički. Prvi zahtijeva odgovor na pitanje da li se mogao zavesti izuzetni režim u skladu sa važećim pravnim aktima, a drugi da li je trebalo zavoditi izuzetni režim. Sa pravne tačke gledišta, nove oblasti su kraljevom Proklamacijom postale sastavni dio Kraljevine Srbije; samim tim, na njih je prošireno važenje Ustava. Zavođenje izuzetnog režima na dijelu teritorije Kraljevine kojim su kršeni ustavni propisi pravno nije bilo moguće bez promjene Ustava. U tom smislu su predstavnici Napredne stranke bili u pravu. Politički aspekt problema je daleko složeniji i teži, te stoga zahtijeva prethodnu sveobuhvatnu analizu uprave u oslobođenim krajevima.
Narodna skupština nije stigla da glasa o Predlogu zakona o prisajedinjenju Stare Srbije Kraljevini Srbiji i o upravi u njoj do izbijanja Prvog svjetskog rata, a za vrijeme rata predlog nije ni stavljan na dnevni red, tako da je ostao neuzakonjen. Po izbijanju Prvog svjetskog rata, poslije usvajanja Niške deklaracije i Kolubarske bitke, regent Aleksandar je, na predlog Nikole Pašića, 28. decembra 1914. naredbom vojsci obećao da će prva redovna Narodna skupština poslije rata u cjelosti proširiti ustavni poredak Kraljevine na nove krajeve; naredba je obrazložena zahvalnošću prema ljudstvu iz tih oblasti za dotadašnje učešće u ratu. Ironijom istorije, novi krajevi su izjednačeni u pravnom pogledu sa ostatkom Srbije gotovo tačno šest godina od prisajedinjenja, s tim što Kraljevina Srbija tada više nije postojala. Regent je 30. juna 1919. ukazom naredio da Ustav i svi zakoni "ranije Kraljevine Srbije" stupe na snagu u oblastima prisajedinjenim Srbiji i Crnoj Gori nakon Balkanskih ratova 1. avgusta iste godine.
Od prisajedinjenja 1913. novim krajevima je upravljao Ministarski savjet na način predviđen kraljevim Proglasom o prisajedinjenju. Prije početka skupštinskog zasijedanja i tokom njegovog trajanja neki zakoni Kraljevine Srbije bili su uvedeni u život, kao i izvjesni djelovi Ustava, i bilo je donijeto više posebnih uredbi za oslobođene i prisajedinjene oblasti. Najveći broj zakona uveden je u život neposredno po prisajedinjenju novih krajeva, u periodu između 9. i 17. septembra 1913. Uvođeni su uglavnom u formi rešenja Ministarskog savjeta, a na osnovu Proglasa od 7. septembra 1913. i člana 5 Zakona o centralnoj državnoj upravi. Neki su uvedeni u cjelosti, a neki u djelovima, navodi u svojoj knjizi prof. dr Jagodić.
S obzirom na veliki broj zakona, a ograničeni novinski prostor, nijesmo u prilici da ih ovdje posebno navodimo, kao ni posebne uredbe. Umjesto toga, sa značajnim skraćenjem, u ostatku feljtona, iz Jagodićeve knjige prenijećemo dio teksta iz poglavlja "Administrativna podjela".
Pri Štabu Vrhovne komande srpske vojske 1912, čije je sjedište iz Vranja prenijeto u Skoplje po oslobođenju tog grada, ustanovljeno je 29. oktobra 1912. Policijsko odjeljenje. Na njegovom čelu, u zvanju inspektora policije, nalazio se načelnik Ministarstva unutrašnjih djela Milorad Vujičić. Njegova dužnost bila je da se stara o organizovanju i radu civilne, prije svega policijske, vlasti u oslobođenim predjelima. Među najprečim dužnostima postavljenih policijskih vlasti bilo je grupisanje sela u opštine i opština u srezove. Prema Vujičićevim uputstvima, u tom poslu se trebalo rukovoditi zatečenim stanjem, tj. turskom administrativnom podjelom i mjesnim potrebama stanovništva. Ova instrukcija je otkrivala, pomalo začuđujuće, slabo poznavanje ustrojstva lokalne vlasti u Turskoj. Iako je turska administrativna podjela mogla da posluži i poslužila je kao osnova za formiranje srezova, koji su najčešće odgovarali pređašnjim turskim kazama, ona nije mogla biti od pomoći prilikom grupisanja sela u opštine. U Osmanskom carstvu opštine kao teritorijalne jedinice nijesu postojale. Predlog o privremenoj administrativnoj podjeli novih krajeva iznio je Vujičić, a bio je usvojen 28. oktobra 1912. Njime su bile obuhvaćene teritorije koje je do tada srpska vojska oslobodila i teritorije za koje se očekivalo da će ih u toku daljih operacija posjesti.
Priredio:
MILADIN VELjKOVIĆ
(Nastaviće se)
