Mirna tranzicija vlasti i naizgled uobičajeno odvijanje političkih aktivnosti stvorili su privid dobrog funkcionisanja jugoslovenskog sistema. Ispod površine, odnosi u rukovodstvu su bili poremećeni. Dvanaesti kongres SKJ (26–29. jun 1982), prvi poslije Titove smrti, u štampi je nazivan "Kongres jedinstva i kontinuiteta". Tokom četiri dana iskazivana je odlučnost da se nastavi "Titovim putem". Kongres je okončan ritualnim pjevanjem pjesme "Druže Tito, mi ti se kunemo", ali je čim su se kamere ugasile došlo do velike političke krize.

Na prvoj sjednici Centralnog komiteta jedan od dvojice kandidata SK Srbije za mjesto u Predsjedništvu savezne partije, Draža Marković, na glasanju koje se smatralo za običnu formalnost nije dobio potrebnu dvotrećinsku podršku delegata. Dušan Dragosavac, predsjedavajući na sjednici i organizator Markovićevog bojkota, zatražio je da SK Srbije predloži novog kandidata. Tome su se odmah oštro suprotstavili delegati iz Srbije. Petar Stambolić, inače uvijek suzdržan i navikao da skriva misli i osjećanja, održao je emotivan govor, uz lupanje rukom o govornicu, i upozorio da je ishod glasanja za Srbiju neprihvatljiv. Nazvao ga je nastavkom kampanje iz 1977, iz vremena događaja oko Plave knjige. Upozorio je da se Srbija tada osjećala neravnopravno i da se tako ponovo osjeća. Ne birajući riječi, za ishod glasanja je rekao da je "flagrantno miješanje u unutrašnje stvari Srbije" i zaprijetio ostavkom. Odmah potom ostavku na mjesto u CK SKJ je podnio Draža Marković. Jedan od delegata SK Srbije, radnik Radenko Puzović, glasno se zapitao: "Ovih 19 članova SK Srbije treba da i sebe preispitamo – da li nam je mjesto u CK SKJ?"

Kriza je prevaziđena tako što su se organizatori bojkota povukli, nespremni da rizikuju rascjep. Na brzinu je sprovedeno novo glasanje na kome je Draža Marković dobio potreban broj glasova. Posljedice su, ipak, ostale. Iako je izgledalo da je politički poraz pretvoren u pobjedu, glasanje je razbilo iluzije Draže Markovića i Petra Stambolića da će Srbija ubrzo nakon Titove smrti povratiti pozicije u federaciji i čvršće prigrliti pokrajine. Marković i Stambolić su uspjeli da izoluju dugogodišnjeg protivnika, Miloša Minića, i pošalju ga u političku penziju, ali je pozicija srpskog rukovodstva u federaciji ostala slaba. Afera je štetno uticala na ugled Jugoslavije u svijetu. Dobro obaviješteni inostrani mediji su požurili da izvijeste o prvoj velikoj političkoj krizi poslije smrti Tita, pa je predsjedavajući Predsjedništva, Mitja Ribičić, čitavu situaciju i svađu u pauzi između dva glasanja nazvao "pravom sramotom za našu zemlju".

Rukovodstvo partije je pokušavalo da zamaskira probleme donošenjem rezolucija u kojima je isticano da je SKJ "jedinstvena, revolucionarna organizacija". Tvrdnje ispisane na papiru nijesu mogle da sakriju stvarno stanje. Pokušavajući da prevaziđe probleme Predsjedništvo partije je na zatvorenom sastanku 1984. konstatovalo da je većina razlika među funkcionerima teorijske prirode, npr. u ocjenama o razvoju samoupravljanja, ali su se odražavale na konkretna pitanja: odnosu prema cijenama, kursu dinara, dohotku, tržištu (razlike su bile toliko duboke da su išle od tvrdnji da ne postoji jedinstveno tržište zbog poodmaklog zatvaranja pa do postavljanja pitanja šta uopšte znači jedinstveno tržište i tvrdnji da je to samo eufemizam za centralističke mjere), kreditima, administrativnim mjerama u privredi, Narodnoj banci Jugoslavije, i konačno, o ulozi federacije.

Pored toga što je bilo izvorište političke nestabilnosti, posvađano rukovodstvo SKJ je zbog duboko ukorijenjenog konzervativizma bilo brana reformama neophodnim za opstanak Jugoslavije. Dogmatizam u vrhu partije je uticao da se propusti šansa za otvaranje dijaloga sa makar dijelom protoopozicije sačinjene od kritičkih intelektualaca. Umjesto toga, oni su sve otvorenije nastupali kao politička snaga suprotstavljena režimu.

Razlike u stavovima, svađe i lične netrpeljivosti u saveznom rukovodstvu negativno su uticali na čitavo jugoslovensko društvo. Nakon smrti Tita nestao je vrhovni arbitar, prijeko potreban u jugoslovenskom sistemu. Tito, a tokom posljednjih godina i uzak krug političara u njegovoj blizini, koristili su maršalov lični autoritet za razrješenje političkih sporova.

Priredio:

MILADIN VELjKOVIĆ

(Nastaviće se)