Novi šefovi oblasnih jedinica postali su veliki župani koji nijesu imali više ingerencija niti ugleda od starih okružnih načelnika. Unutar tako skrojenih spoljnih i unutrašnjih granica živjelo je etnički i vjerski izmiješano stanovništvo, ekonomski zaostalo, politički antagonizovano u dugotrajnom srpsko-bugarskom nadmetanju i iscrpljujućim ratovima koji su se nizali na tom području. "Kolebljiva masa" slovenskog (makedonskog) stanovništva je u radovima tada vodećih antropogeografa opisivana kao narod bez političkog obilježja koji je živio u zajednici sa poturčenjacima albanskog i srpskog porijekla, arhaičnim Cincarima, Jevrejima, Grcima i Romima. Polovinu tog konglomerata činili su muslimani, zbog čega je među onovremenom srpskom političkom elitom vladalo uvjerenje da bi se nad takvom etničkom mapom trebalo ozbiljno zamisliti.
Nova jugoslovenska pokrajina je bila izuzetno rijetko naseljena, a osipanje južnih gradova u periodu 1910–1921. nije promijenilo trend varoškog života, kao predominantne društvene "navike". Istina, stvaranje nezavisne albanske države i kidanje saobraćajnotrgovačkih komunikacija su ubrzali razaranje balkanske privredne cjeline i odumiranje starih kosovsko-metohijskih čvorišta. Usljed nesnosnog političkog ambijenta, pravne anarhije, preplitanja stranih propagandi, osjećaja lične nesigurnosti i straha demografski poremećaji su nastavljeni i tokom trajanja prve decenije jugoslovenske kraljevine. Dominacija sitnog zemljišnog posjeda bila je posljedica rasparčavanja velikih turskih posjeda i po svome ishodu više je ličila na nus-produkt državne politike projektovane za brzo postizanje socijalnog mira. Po raštrkanim selima južne pokrajine živjelo je stanovništvo čije su feudalne karakterne osobine formirane u uslovima permanentne islamizacije i grčevitog refleksa za očuvanjem sopstvenog identiteta.
Imajući u vidu tako nepovoljne društvene i političke okolnosti postavlja se pitanje – da li su institucije i organi jugoslovenske države bili adekvatno postavljeni i dorasli situaciji? Ustavom proklamovani djelokrug parlamenta je na djelu sužavan uticajnošću dvora i političkih elita, zbog čega su se skupštinski nastupi poslanika sa juga svodili na bezuspješno buđenje savjesti ministara, bez konkretnijeg odraza u praksi. Stanje državnopravnog provizorijuma unosilo je dosta konfuzije u pionirske pokušaje integracije "bivših turskih oblasti", kako u političko-ekonomskom tako i u organizaciono-kadrovskom smislu. Od 1922. na čelu opšte uprave stajali su oblasni veliki župani kao politički predstavnici vlade potčinjeni Ministarstvu unutrašnjih djela. Na sledećem stepeniku upravne hijerarhije bili su okružni načelnici kao pomoćni organi župana, često bez potrebnih stručnih kvalifikacija, što se može tvrditi i za sreske poglavare. Oblasne skupštine i odbori formalno su bili izborna tijela, premda je široka suspenzivna moć velikih župana činila njihov rad besmislenim. Mimo strogih odredbi Zakona o činovnicima, državni službenici u Južnoj Srbiji bili su najslabija tačka uprave. Njihovo premještanje i seljakanje "po neminovnoj potrebi službe", kao i obavljanje poslova van propisanih okvira uzrokovali su korumpiranost i gomilanje loših kadrova. Pokušaji centralne vlasti da beneficiranjem njihove službe suzbije korupciju nijesu donijeli rezultate zbog čega je u jednom trenutku očaja predložena smjena kompletnog činovničkog aparata istočno od Vardara. Ipak, ta državna i administrativna rutina je nekako opstala pa se i narednih godina ka jugu slivala rijeka kažnjenih i nekompetentnih "partizana" koji su upošljavani kao prosvjetni inspektori, agrarni povjerenici, finansijski službenici, nadzornici puteva i sl.
PRIREDIO: MILADIN VELjKOVIĆ
(NASTAVIĆE SE)
