Sistem zdravstvene službe se razvijao prilično sporo sve do sredine dvadesetih godina kada je došlo do osjetnog napretka u zdravstvenoj infrastrukturi i organizaciji. Iako su širom pokrajine nicali domovi narodnog zdravlja, zdravstvene i "malarične" stanice, postojeće okružne bolnice sa nekvalifikovanim osobljem jednostavno nijesu odgovarale duhu vremena.
Važan segment državne politike ostvarivan je kroz školski sistem i mrežu prosvjetnih ustanova. Narodne osnovne škole su radile prema srpskim zakonima i njihov broj je bio u stalnom porastu. Državni podaci za međunarodnu upotrebu kažu da je u periodu 1919–1929. u Južnoj Srbiji izgrađeno skoro petsto novih školskih zgrada, što nijesmo mogli potvrditi u drugim izvorima: iz izvještaja školskih nadzornika može se zaključiti da je u reprezentativnom, ujedno i najvećem školskom srezu podignuto svega sedamnaest školskih zgrada dok je dvadesetak popravljeno "da privremeno posluže". Čitava pokrajina bila je izdijeljena na školske oblasti, srezove i opštine u okviru kojih je finansirano prosvećivanje. Dotiranje preko opštinskih sudova se pokazalo neefikasnim pošto su obaveze svaljene na leđa siromašnih seoskih opština, pa je otuda u izvještajima primjetan jaz između propisanih i isplaćenih sredstava. Situaciju su pogoršavale i crkvene vlasti koje su, pod izgovorom da im je uzurpiran posjed, izbacivale đake iz učionica. Kada se radilo o srednjim školama, država je stvorila privid normalnog funkcionisanja uzdizanjem tzv. nepotpunih gimnazija u viši rang, ali bez adekvatnog nastavnog kadra, potrebnog broja interesenata i materijalnih uslova. Učiteljske škole u Skoplju i Prilepu su više zabrinjavale prosvjetne vlasti nego što su zadovoljavale potrebu stvaranja učiteljskog kadra, prvenstveno zbog čestih štrajkova i snažne komunističke propagande u njima.
Političke prilike u prvoj deceniji jugoslovenske države karakterisala je živa aktivnost svih političkih subjekata kroz koju su se manifestovale i ukrštale razne nacionalne ideje i pokreti. Na predlog okružnih načelnika i predsjednika sudova u Privremeno narodno predsjedništvo ušli su zastupnici iz pokrajine Južne Srbije, mahom članovi Narodne radikalne stranke i Džemijeta, zahvaljujući koheziji radikalsko-otomanske čaršije utemeljenoj na zajedničkom materijalnom interesu. Ova muslimanska organizacija je imala stabilno glasačko tijelo u gradskim sredinama, ali je 1925. zvanično zabranjena. Zahvaljujući izbornim tehnikama i pritiscima na birače broj radikalskih mandata rastao je geometrijskom progresijom, dok su demokrate tek nakon izbora 1927. dostigle svoj dobar rejting iz perioda izbora za ustavotvornu skupštinu. Ono što je posebno moglo zabrinuti vlasti je dvadeset mandata koje su 1920. osvojili komunisti na jugoistoku države. Njihova snažna propaganda na Kosovu i u Makedoniji imala je uporište u velikoj nezaposlenosti, opštoj bijedi i pravnoj anarhiji na jugu, a sprovodili su je mahom pečalbari-povratnici osnivajući socijalističke klubove i kružoke. Represivan odgovor države – racije, hapšenja, zabrane listova i ubistva – doveo je do toga da je 1928. u Makedoniji bilo svega 37 aktivnih članova KPJ.
Militarizacija područja je uslijedila kao posljedica neregularnih prilika u krajevima prema Albaniji i Bugarskoj. U takvoj atmosferi glavna preokupacija pisara i djelovođa postaje traganje za državnim neprijateljima, dok su učestala ubistva žandarma i vojnika nosila realnu opasnost od kolektivnog kažnjavanja jatačkih sela i stradanja nevinih, što je potvrdilo nekoliko slučajeva iz prve polovine dvadesetih godina. Strah i skepsa lokalnog stanovništva bili su sa jedne strane opravdani, ali je urođena sumnjičavost inhibirala državne napore da prevaziđe postojeće probleme i protivrečnosti.
PRIREDIO: MILADIN VELjKOVIĆ
(NASTAVIĆE SE)
