Opredjeljenje države za kolonizaciju južnih krajeva trebalo je da predstavlja i na simboličkoj ravni definitivan raskid sa turskom upravom. Ipak, od predviđene površine za naseljavanje do 1928. je izdijeljena svega polovina, mahom neobrađenih zemljišnih posjeda, dok su preko petine razdijeljenih parcela činila tzv. bezvlasnička imanja koja su trajno napustili muslimani. Najveći broj naseljeničkih kuća sagrađen je na teritorijama agrarnih povjereništava u Peći, Uroševcu, Đakovici, Vučitrnu i Skoplju, ali je znatan dio tereta padao na same koloniste, s obzirom na to da je finansijsko učešće države u izgradnji kuća iznosilo od 5,5 odsto u Uroševcu do 65,8 odsto u Prizrenu. Krediti za izgradnju kanala i kultivisanje polja nijesu bili dovoljni iako je Savez agrarnih zajednica dobijao milionske iznose za podizanje novih kolonija.
Svijest srpskih intelektualaca o potrebi i mogućnosti pretvaranja plodnih djelova Makedonije u "Kanaan starozavjetski" nije mogla spriječiti stihiju i grč pod kojima je jugoslovenska država sprovodila kolonizaciju. U želji da zadovolji što veći broj interesenata ona je naizgled na brzinu i bez detaljnijeg plana krenula u diobu zemljišta. Naseobine su podizane prvenstveno u kritičnim krajevima juga, na frekventnim putanjama albanskih kačaka i utabanim stazama i prolazima komitskih četa. Otuda nije čudno što se najveći broj oružanih incidenata desio upravo u atarima novih kolonija. Tome u prilog govori činjenica da je veliki broj zemljišnih kompleksa ustupljen bivšim (i aktivnim) četnicima, te da je iz Vrhovnog agrarnog povjereništva podijeljeno 25.000 državnih pušaka. Aktivnosti "narodne milicije" takođe su bile skopčane sa kolonizovanom populacijom koja je činila značajan dio ovih formacija.
U početku je vršena kolonizacija okoline većih varoši pri čemu je izdijeljeno zemljište jedva prelazilo četvrtinu premjerenih površina. Najveći dio zemlje pripadao je državi (44 odsto) i opštinama (27 odsto), dok je nešto više od petine izdijeljenih parcela zapravo predstavljalo bivša imanja muslimana koji su se iselili iz oblasti Peći, Strumice i Štipa. Samo na prostoru Makedonije od ukupne površine zahvaćene agrarnom reformom oko 52 odsto su dobili kolonisti, a 39 odsto starosjedioci, tj. seljaci. Najviše kolonija niklo je do 1925. godine na Kosovu i to u gračaničkom, lapskom, vučitrnskom, gnjilanskom i nerodimskom srezu, dok je na prostoru Makedonije broj novih naseobina bio najveći u žegligovskom i skopskom srezu. U nekoliko pograničnih srezova osnovana je tek po jedna kolonija, kao što je bio slučaj sa kavadarskim, radoviškim, kočanskim, bitoljskim i ohridskim srezom. Od te godine broj kolonističkih naseobina stagnira a postojeća naselja se šire. Najveći broj izgrađenih kuća bio je lociran na područjima kosovskih i metohijskih agrarnih povjereništava, pri čemu je značajan finansijski teret padao na same naseljenike. Komitska akcija na Vardaru i Bregalnici bila je neprekidna opasnost za naseljenike koji su na počinak odlazili sa puškom, sa njom se budili i išli na poljske radove. Na udaru komitskih četa bile su posebno dvije kolonije Bosanaca i Dalmatinaca koji su opstali i pored pokolja iz januara 1922.
Na samoj bugarskoj granici osnovana je kolonija Pehčevo kraj Radovišta, koju su u dva navrata (bezuspješno) kolonizovali naseljenici iz Galipolja, uz posredovanje ruskog konzula u Carigradu. Strumička oblast je bila nepodesna za kolonizaciju zbog močvarnog terena, dok je dojranska bila prepuna neeksplodiranih granata iz Prvog svjetskog rata. Nezadovoljstvo rezultatima kolonizacione politike ispoljavano je i povodom loše adaptacije crnogorskih kolonista, za koje se smatralo da su mentalitetom bili najsličniji Arnautima. Kako je naseljavanje "temperamentnih i nasrtljivih dinaraca" južno od Skoplja rezultiralo brojnim konfliktima sa starosjediocima, predloženo je da južno od te linije idu samo Vranjanci i Leskovčani koji su "najbolje shvatili državnu misiju".
PRIREDIO: MILADIN VELjKOVIĆ
(NASTAVIĆE SE)
